زیاد آب نخورید، مسموم می‌شوید

در هر لحظه، آب در قالب شکل‌های مختلفی مثل عرق، ادرار، مدفوع یا رطوبت موجود در بازدم از بدن خارج می‌شود. از این رو باید برای تامین آب از دست رفته، مایعات بنوشیم، اما این همه ماجرا نیست، زیرا زیاده‌روی در نوشیدن آب می‌تواند به مرگ انسان بینجامد!

چند سال پیش یک خانم بیست و هشت ساله آمریکایی در یک مسابقه رادیویی شرکت کرد و در این رقابت قرار بود کسی که بتواند بیشتر آب بخورد به عنوان برنده اعلام شود.

او در مدت سه ساعت توانست در مجموع شش لیتر آب بنوشد، اما هنوز مدت زیادی از پایان این رقابت نگذشته بود که این زن جوان دچار تهوع و سردرد شدیدی شد و در نهایت به دلیل نوشیدن مقدار زیاد آب جان سپرد. پزشکان علت مرگ را «مسمومیت آب» اعلام کردند.

مرگ ناشی از مصرف زیاد آب فقط به همین مورد خلاصه نمی‌شود. در موردی دیگر، در جریان یک جشن دوستانه در خوابگاه یکی از دانشگاه‌های ایالات متحده، یک پسر بیست و یک ساله به دلیل این که از طرف دوستانش مجبور به نوشیدن آب زیاد در حین دراز نشست شده بود، جان سپرد.

یکی از اصلی‌ترین عواملی که در سال‌های اخیر سبب مرگ ناشی از نوشیدن زیاد آب شده به قرص‌های روانگردان مربوط می‌شود. در برخی موارد، افراد به علت مصرف این قرص‌ها و فعالیت زیاد، مقدار زیادی از آب بدن خود را از دست می‌دهند و به همین دلیل، یک باره حجم زیادی آب می‌نوشند تا نیاز بدن خود را تامین کنند. مصرف یک باره حجم زیادی آب در برخی موارد به مرگ می‌انجامد.

عوارض ناشی از مصرف زیاد آب می‌تواند دامان ورزشکاران رشته‌های استقامتی را نیز بگیرد. چند سال پیش مطالعه‌ای نشان داده بود که حدود یک‌ششم دوندگان دوی ماراتن دچار «هیپوناترمی» (Hyponatremia ) می‌شوند. واژه هیپوناترمی به معنای کمبود نمک در خون است. هیپوناترمی یا کاهش شدید غلظت سدیم خون، با ورود مقدار زیادی آب به بدن روی می‌دهد. اگر بخواهیم از دیدگاه علمی به این پدیده نگاه کنیم، این مساله به معنای کاهش غلظت سدیم به زیر 135 میلی‌مول بر لیتر است. گفتنی است غلظت معمول و طبیعی سدیم در خون انسان بین 135 تا 145 میلی‌مول بر لیتر است.

اگر هیپوناترمی به صورت شدید ایجاد شود، ممکن است به بروز مسمومیت آب (water intoxication) منجر شود. مسمومیت آب علائمی مثل سردرد، خستگی، حالت تهوع، استفراغ، تکرر ادرار و نیز آشفتگی ذهنی را به همراه دارد.

نقش کلیه‌ها

در بدن انسان؛ کلیه‌ها به مدیریت میزان آب، نمک و دیگر مواد محلولی که از بدن دفع می‌شوند، می‌پردازند. کلیه‌ها از طریق مجاری بسیار ریزی که در خود دارند، به تصفیه آب بدن می‌پردازند.

وقتی یک انسان در یک بازه زمانی کوتاه حجم زیادی آب می‌نوشد، کلیه‌های او نمی‌توانند بسرعت این مقدار اضافی را از بدن دفع کنند. در نتیجه این حجم اضافی آب به بخش‌هایی از بدن که غلظت نمک یا دیگر مواد حل نشده در آن بالاست می‌روند و به این ترتیب آب اضافه، وارد سلول می‌شود.

اما ورود این آب اضافه به سلول‌ها، موجب بزرگ شدن آنها می‌شود. دیواره سلول قابلیت کشسانی دارد و به همین دلیل سلول می‌تواند مقداری آب را به خود جذب کند، اما سلول‌های عصبی موجود در مغز این گونه نیستند.

سلول‌های مغزی به صورت بسیار فشرده‌ای در یک فضای محدود به نام جمجمه در کنار هم قرار گرفته‌اند و در همین فضای بسیار محدود خون و مایع مغزی ـ نخاعی نیز جریان دارد. در واقع سلول‌های مغزی هیچ فضایی برای متورم شدن و جای دادن مقدار بیشتر آب در خود ندارند.

دقیقا به همین دلیل است که «اِدِم مغزی» (تجمع آب در داخل و خارج سلول‌های مغزی) می‌تواند خطرناک باشد. هیپوناترمی شدید و سریع موجب ورود آب به سلول‌های مغزی و تورم آنها می‌شود و همین امر بروز غش، کما، ایست تنفسی، هرنی (فتق) مغزی و در نهایت مرگ را به دنبال خواهد داشت.

واقعا هر روز 8 لیوان آب بنوشیم؟!

چند سال پیش یک متخصص کلیه به نام دکتر هینز والتین تصمیم گرفت در مطالعه‌ای به بررسی میزان درستی توصیه رایج مبنی بر «نوشیدن حداقل هشت لیوان آب در هر روز» بپردازد.

وی پس از بررسی مطالعات مختلف در این زمینه به این نتیجه رسید که هیچ پژوهشی که تائیدکننده این ادعا (ضرورت نوشیدن 8 لیوان آب در شبانه‌روز) باشد موجود نیست. وی حتی از این هم فراتر رفت و گفت که مصرف بیش از هشت لیوان آب در روز می‌تواند زیان‌بار هم باشد. جالب اینجاست که تاکنون نیز هیچ مطالعه معتبری در تائید ادعای ضرورت نوشیدن هشت لیوان آب در روز منتشر نشده است.

یکی از مهم‌ترین نکات در مورد مرگ‌های ناشی از نوشیدن بیش از حد آب این است که در بیشتر این موارد، مصرف بیش از حد مایعات با افزایش ترشح «وازوپرسین» همراه بوده است. وازوپرسین نوعی هورمون است که سبب کاهش تولید ادرار می‌شود.

این هورمون توسط هیپوتالاموس تولید و توسط غده هیپوفیز وارد جریان خون می‌شود. این هورمون به کلیه می‌گوید که آب را در خود ذخیره کند. وقتی ما با استرس روبه‌رو می‌شویم (نظیر شرکت در مسابقات دوی ماراتن) تولید این هورمون افزایش می‌یابد، هر چند که مقدار زیادی هم آب بنوشیم. گفتنی است ورزشکاران در دوی ماراتن هم تحت همین استرس بدنی قرار می‌گیرند. یک کلیه سالم در حالت طبیعی در هر ساعت مقداری آب دفع می‌کند، اما در مورد فردی که در مسابقه دوی ماراتن شرکت می‌کند، استرس زیاد سبب افزایش تولید هورمون وازوپرسین شده و در نتیجه میزان آبی که کلیه در هر ساعت دفع می‌کند به طور چشمگیری کاهش می‌یابد. در نتیجه مصرف همان مقدار معمول آب در این شرایط موجب بر هم خوردن تعادل آبی بدن می‌شود که این امر به دلیل کاهش میزان آب خروجی از بدن است.

بالاخره چقدر آب بنوشیم؟

حفظ تعادل آبی بدن بسیار مهم است. در واقع باید همان مقدار آبی که از بدن دفع شده را به آن بازگردانیم. از آنجا که نمی‌توانیم میزان آب از دست رفته بدن را محاسبه کنیم، باید به شیوه دیگری این میزان را تعیین کنیم.

خوشبختانه همه ما در حالت طبیعی گاهی احساس تشنگی می‌کنیم که همین احساس، بهترین وسیله برای تعیین زمان نوشیدن آب و مقدار آن است. با این که این احساس می‌تواند در سالمندی یا با مصرف داروهای روانگردان تغییر کند، اما باز هم بهترین شیوه‌ای است که برای تعیین میزان آب مورد نیاز برای تامین تعادل آبی بدن وجود دارد. پس در شرایط عادی، هر گاه احساس تشنگی کردید، آب بنوشید!

آب مایه حیات طبیعت، جانداران و انسان‌هاست؛ اما شاید برایتان جالب باشد که زیاده‌روی در مصرف آب می‌تواند حتی به مرگ بینجامد!

Scientific American / مترجم: صالح سپهری‌فر