وقتی قرار باشد راه را پیدا کنیم

آدرس پرسیدن ساده‌ترین راه است، اما آنقدر این خیابان‌ها پیچ در پیچ است که بعد از یک ربع توضیح دادن آخرین جمله هر عابری به این ختم می‌شود: «آنجا که رسیدی بپرس»، اما این چیزی نیست که شما می‌خواهید. کلید حل مشکل در جیبتان است؛ یک تلفن هوشمند مجهز به نقشه و جی‌پی‌اس. فقط در عرض چند ثانیه این فناوری جادویی به شما می‌گوید کجا هستید و به کجا بروید. این است معجزه عصر فضا، راهنمایی برای آنان که در راه مانده‌اند. کوه و بیابان یا شهر و خیابان، برای فناوری فضایی تفاوتی نمی‌کند؛ به شما می‌گوید کجا هستید و به کجا باید بروید.

از سامانه‌های موقعیت‌یابی چه می‌دانید؟

سامانه‌های موقعیت‌یابی که مشهورترین آنها سامانه فضا پایه موقعیت‌یابی جهانی آمریکا یا جی‌پی‌اس است، فناوری‌هایی راهبردی محسوب می‌شوند که خدمات آنها در بخش‌های نظامی و غیرنظامی اهمیت بسیاری در اقتصاد و امنیت ملی می‌گذارد. این سامانه‌ها در هدایت سلاح‌های مرگبار هدایت‌شونده و نیز یگان‌های نظامی نقش بسزایی دارند. به گونه‌ای که یکی از عوامل مهم برتری آمریکا در برابر ژاپن در جنگ جهانی‌دوم را دانش و فناوری موقعیت‌یابی پیشرفته‌ای می‌دانند که در اختیار آمریکا بود و ژاپن از آن بهره‌ای نداشت. در جریان اشغال عراق از سوی آمریکا هم جنگ ناوبری، در پشت صحنه جبهه‌های نبرد در جریان بود. درحالی‌که عراقی‌ها تصور می‌کردند، با سامانه‌های روسی اختلال در جی‌پی‌اس کاری از پیش می‌برند، آمریکایی‌ها از سیستم‌های ترکیبی موقعیت‌یابی برای خنثی کردن تدابیر عراقی‌ها بهره می‌بردند. فناوری‌های زمان‌سنجی نیز که ارتباط تنگاتنگی با موقعیت‌یابی فضایی دارند، در بخش‌های مختلفی کاربرد دارند؛ یکی از مهم‌ترین این کاربردها نقش بسیار مهمی است که در شبکه توزیع برق به عهده دارند. وابستگی به فناوری‌های بیگانگان در این زمینه نیز می‌تواند امنیت کشورها را به خطر بیندازد.

می‌خواهیم چه کار؟

در حال حاضر میلیون‌ها کاربر گوشی‌های هوشمند در جهان از خدمات مختلف مبتنی بر مکان استفاده می‌کنند. ارائه و دریافت این خدمات تنها بر بستر موقعیت‌یابی ماهواره‌ای امکان‌پذیر است. مسیریابی و بهبود ایمنی حمل‌ونقل جاده‌ای و هوایی یکی از کاربردهای روزمره‌ای است که همه با آن آشنایی دارند. اگر به جی‌پی‌اس‌های خارجی که پلیس ایران، استفاده از آنها را در اتوبوس‌ها و کامیون‌ها اجباری کرده نگاهی بیندازیم به نفوذ روزافزون این فناوری‌ در زندگی روزمره خود پی می‌بریم. خدمات مبتنی بر موقعیت‌یابی ماهواره‌ای چنان در حال گسترش است که تا سال ۲۰۲۰ رقمی معادل ۶۰ میلیارد دلار را در جیب صاحبان این فناوری‌ها جابجا خواهد کرد. بنا بر پیش‌بینی‌ها ۵۴ درصد از این پول در بخش حمل‌ونقل جاده‌ای خرج خواهد شد. از طرفی، خدمات مبتنی بر مکان نیز که بیشتر آنها توسط گوشی‌های هوشمند ارائه خواهند شد، بیش از ۴۰ درصد دیگر بازار خدمات فناوری‌های موقعیت‌یابی را از آن خود خواهد کرد. موقعیت‌یابی بسرعت در حال تبدیل شدن به یک صنعت پر سود است. براساس آمار، بازار خدمات و تجهیزات مربوط به این صنعت در چهار سال گذشته به طور میانگین از رشد سالانه ۲۵ درصدی برخوردار بوده است. همین امر باعث شده کشورهای توانمند، برای رسیدن به این کاروان شتاب کنند.

موقعیت‌یابی از فضا در مسیر توسعه

استفاده از سامانه جی‌پی‌اس از سال ۱۹۹۵ عملیاتی شد و تا سال ۲۰۱۳ بستر خدمات موقعیت‌یابی فضایی فقط در اختیار این سامانه آمریکایی و سامانه گلوناس روسیه بود، اما چین نیز بتازگی وارد این میدان شده و قصد دارد تا سال ۲۰۲۰ سامانه موقعیت‌یابی خود به نام بایدو را جهانی کند. این سامانه هم‌اکنون به صورت منطقه‌ای خدمات خود را ارائه می‌کند. چین ابتدا با بودجه‌ای ۴ میلیارد دلاری در توسعه سامانه گالیله مشارکت کرد، اما پس از مدتی به دنبال توسعه سامانه موقعیت‌یابی ماهواره‌ای خود رفت. هند نیز بودجه‌ای ۲۲۷ میلیون دلاری را برای توسعه سامانه موقعیت‌یابی ماهواره‌ای خود در نظر گرفته است. هزینه پایین سامانه موقعیت‌یابی این کشور به دلیل استفاده از ماهواره‌های کمتر و عملکرد منطقه‌ای این سامانه است. هند تاکنون دو ماهواره از هفت ماهواره سامانه موقعیت‌یابی فضایی خود را در مدار قرار داده است. فرانسه و ژاپن نیز برنامه‌هایی را برای توسعه سامانه موقعیت‌یابی منطقه‌ای خود دنبال می‌کنند. اما بزرگ‌ترین رقیب جی‌پی‌اس، سامانه موقعیت‌یابی جهانی گالیله خواهد بود. هر چند گالیله متعلق به اتحادیه اروپا هست، اما نام عربستان و رژیم صهیونیستی نیز در فهرست سرمایه‌گذاران این سامانه به چشم می‌خورد. گالیله بر خلاف جی‌پی‌اس یک سامانه کاملا غیرنظامی است و به ارائه پنج سرویس اصلی می‌پردازد که فقط دو سرویس رایگان برای آن پیش‌بینی‌شده است. به این ترتیب به نظر می‌رسد کشورهایی مثل ایران که هنوز به طور جدی وارد این عرصه نشده‌اند در آینده باید هزینه هنگفتی را بابت استفاده از خدمات و تجهیزات موقعیت‌یابی بپردازند. هزینه‌ای که ‌اکنون نیز مقدار آن چندان ناچیز نیست.

ایران چه می‌کند؟

بر اساس اخبار منتشرشده، با توجه به این‌که وابستگی به سامانه‌های موقعیت‌یابی غیربومی می‌تواند در زمان جنگ، برای کشور خطرناک باشد، وزارت دفاع جمهوری اسلامی ایران در حال اجرای برخی طرح‌ها در زمینه فناوری‌های مرتبط با موقعیت‌یابی و زمان‌سنجی است؛ این وزارتخانه بیست‌وهفتم بهمن‌ سال گذشته گزارشی از برنامه‌های خود، برای توسعه فناوری‌های مرتبط با موقعیت‌یابی و زمان‌سنجی را به هیات دولت ارائه کرد. در این جلسه که به ریاست حجت‌الاسلام والمسلمین حسن روحانی برگزار شد، دولت بر توسعه سامانه‌های زمین پایه، مکمل فضا پایه و فضا پایه منطقه‌ای تاکید کرد. در گزارش وزارت دفاع به کاربردهای وسیع فناوری‌های موقعیت‌یابی و زمان‌سنجی در زمینه‌های علوم زمین‌شناسی، هواشناسی، پیش‌بینی پدیده‌های طبیعی، بررسی انتشار امواج الکترومغناطیسی و ایجاد ظرفیت‌های جدید در حوزه حمل‌ونقل بویژه در بخش هوایی و دریایی اشاره شد. پیش از آن نیز نخستین طرح ملی موقعیت‌یابی زمین‌پایه کشور با حضور وزیر دفاع در دانشگاه صنعتی مالک‌اشتر رونمایی شد. این فعالیت‌ها حاکی از وجود درک حداقلی از اهمیت این فناوری‌ها در کشور است. در حالی که وزارت دفاع، فعالیت خود در این زمینه را علنی کرده، اما تاکنون خبری از سازمان فضایی ایران درخصوص فعالیت جدی در این حوزه منتشر نشده است. یکی از کارشناسان این سازمان دراین‌باره می‌گوید: «سیاست فعلی سازمان فضایی بر توسعه خدمات سامانه‌های ناوبری موجود و ترکیب این سامانه‌ها برای بهبود دقت و کاهش اختلال، متمرکز است.» وی معتقد است دستیابی به بستر فضایی این سامانه‌ها هزینه‌بر و دور از دسترس است. این کارشناس، همچنین به محدود بودن کشورهایی اشاره می‌کند که به دنبال توسعه سامانه موقعیت‌یابی فضا پایه منطقه‌ای هستند. بر اساس اطلاعات موجود، ایران همچنین در پروژه‌ای بین‌المللی با کشورهای عضو اتحادیه آسیا پاسیفیک (ابسکو) همکاری می‌کند. این پروژه در جهت توسعه برخی خدمات ماهواره‌ای براساس سامانه بایدو چین است. شنیده‌ها همچنین حاکی از آن است که سازمان فضایی ایران پروژه‌ای را نیز برای توسعه فناوری موقعیت‌یابی ماهواره‌ای جهت استفاده در مدیریت بحران در دست دارد، اما تاکنون هیچ سخنی از ایجاد یک بستر برای خدمات موقعیت‌یابی مبتنی بر ماهواره‌های بومی به میان نیامده است.

نگذاریم دیگران راه را به ما نشان دهند

توسعه خدمات مبتنی بر مکان و اهمیت فناوری‌های موقعیت‌یابی و زمان‌سنجی، رقابت سنگینی را در فضا برای در اختیار گرفتن بسترهای این صنعت به راه‌انداخته است. در حالی که کشورها سعی می‌کنند به تناسب توانمندی خود در توسعه زیرساخت‌های مرتبط به موقعیت‌یابی و زمان‌سنجی مشارکت کنند، به نظر می‌رسد هنوز در کشور ما توجه کافی به این موضوع نشده و سیاست مشخصی دنبال نمی‌شود. این عدم هشیاری، در آینده قدرت ملی کشور را تضعیف خواهد کرد. مطمئنا سامانه‌های موقعیت‌یابی و خدمات آنها در آینده به صنعتی تبدیل خواهد شد که گریزی از آنها نخواهد بود. هوشمندی مسئولان در سیاستگذاری برای توسعه این فناوری در کشور نه‌تنها خطر وابستگی را از کشور دور می‌کند، بلکه می‌تواند ما را در درآمدهای هنگفت آینده این صنعت سهیم کند. سیاستی که بر مبنای توسعه خدمات موقعیت‌یابی است هر چند از سویی به بهبود کیفیت زندگی مردم می‌انجامد، اما از سویی دیگر کشور را بیش از پیش وابسته خدمات و تجهیزات خارجی کرده و پول بیشتری را از کشور خارج می‌کند. همچنین باید پذیرفت که بومی کردن تمام فناوری‌ها، هر چند در توان فنی کشور باشد امری منطقی و اقتصادی نیست. در این میان سرمایه‌گذاری و مشارکت با کشورهای خارجی در توسعه زیرساخت‌های این صنعت راهی است که می‌تواند در آینده کشور را در درآمدهای این صنعت سهیم کند. این راهی است که عربستان با گالیله می‌پیماید. البته ایران نیز در حال مشارکت با ابسکو است، اما تصور نمی‌رود مشارکت در توسعه خدمات که محور پروژه بین‌‌المللی فعلی ایران است، سرمایه‌گذاری‌ای باشد که ما را در زیرساخت‌های اصلی موقعیت‌یابی جهانی در آینده سهیم کند. با وجود آن که دولت بتازگی اعلام کرده از حرکت برای کسب فناوری‌های موقعیت‌یابی حمایت می‌کند، اما بی‌تفاوتی نسبت به این فناوری‌ها و عدم برخورداری از یک برنامه راهبردی در این زمینه مشهود است. جهان در حال پی‌ریزی بسترهای آینده صنعتی بزرگ است که اقتصاد، امنیت و قدرت ملی کشورها را تحت تأثیر خود قرار خواهد داد. در چنین مقطعی مشارکت هشیارانه ما در روند جهانی بسیار مهم است چراکه در آینده تنها کسانی از این سفره گسترده بهره‌مند خواهند شد که در تهیه آن سرمایه‌گذاری کنند.

سامانه‌های زمینی که به فضا رفتند

سامانه‌های اولیه موقعیت‌یابی که در جنگ جهانی دوم توسعه پیدا کردند، مبتنی بر آنتن‌های زمینی بودند که به آنها سامانه‌های زمین‌پایه گفته می‌شود. در حالی‌که هنوز از این گونه سامانه‌ها استفاده گسترده‌ای می‌شود اما امروزه سامانه‌های فضا پایه مانند جی‌پی‌اس مورد توجه بیشتری قرار گرفته است. سامانه‌های فضا پایه، بستر ارائه خدمات تجاری بسیاری شده‌اند که به سرعت در حال پیشرفت است و بعید نیست کشورهای کاهل در دستیابی به فناوری‌های مربوطه در آینده‌ای نزدیک زیر سلطه کشورهای پیشگام در این زمینه قرار گیرند.

محمدامین آهنگری / جام‌جم