علم مدرن و روزنامه‌نگاری علمی

شاید پرداختن به مفهوم علم (آن هم از نوع مدرن) در کشورهای غربی که قریب به چهار قرن پیش رنسانس و انقلاب صنعتی و سپس مدرنیته را تجربه کردند، کار بمراتب آسان‌تری باشد. اما وقتی به ایران و دیگر کشورهای در حال توسعه در خاورمیانه و آسیا و آفریقا برسیم، آن وقت کار تعریف علم دشوارتر هم می‌شود.

واقعیت این است که کماکان در این جوامع مرز نامشخصی بین علم (معادل Science) ، الهیات، فلسفه، شبه علم و ضد علم وجود دارد. بیشتر این جوامع در مرحله گذر از سنت به مدرنیسم قرار دارند؛ از یک طرف دلبسته سنت هستند و از طرفی تحول علم در زندگی معاصر را مغایر و در تضاد با ارزش‌های سنتی خود می‌بینند. در حالی که علم لزوما نافی پایبندی به سنت‌های جوامع نبوده و نیست، اصلا قرار نبوده چنین کارکردی داشته باشد.

با این حال متعصبان سنت به‌واسطه مقبولیت علم نزد جامعه، گاه برای تثبیت اعتقادات و پایبندی‌ به ارزش‌ها و فرهنگ دست به دامان علم می‌شوند، اما خبر ندارند علم روشی است که درستی و نادرستی پدیده‌ها و فرضیات یک پژوهشگر را می‌سنجد، بدون پیشداوری و بدون هیچ تعصبی! اینجاست که اگر علم تائید کننده ارزش‌های مدنظر باشد مورد توجه و ارجاع جامعه سنتی قرار می‌گیرد، اما اگر نتیجه‌ای جز آن داشته باشد، تخطئه می‌شود و متهم به هزار اشکال در ذات! در چنین جوامعی علم به کودک یتیمی می‌ماند که هویت خود را دارد، اما هر کسی برای چیستی و سرنوشتش تصمیم می‌گیرد و از منظر خود تعریفش می‌کند. در اینجا منظورم از جامعه، معنای فراگیر آن از عوام تا خواص است.

معمولا آنچه به‌عنوان رسالت روزنامه‌نگاری علمی در دوره معاصر بیان می‌شود، انتقال دقیق مفاهیم علمی به زبان قابل فهم در رسانه است تا پلی باشد میان دنیای پر راز و رمز دانشمندان و دنیای خوش و آبرنگ توده علاقه‌مندان. اما تجربه نشان می‌دهد تا زمانی که جامعه هنوز به درک صحیحی از مفهوم علم، شبه علم و ضد علم نرسد و قادر به تشخیص خرافات از حقایق نباشد، پرداختن به روزنامه‌نگاری علمی به روش رایج در غرب، چیزی نیست جز گرته‌برداری غیر کارشناسی شده از روشی که در غرب به مصلحتی به‌وجود آمده و چرایی آن روشن است؛ در حالی که در جامعه هدف ما دوران لزوم پرداختن به علم اصولا طی نشده تا لزوم ترویج آن از طریق روزنامه‌نگاری علمی احساس شود.

از همین‌روست که به نظر می‌رسد روش جاری روزنامه‌نگاری علمی در ایران که عمدتا محدود است به انعکاس روزانه اخبار جذاب دانش و فناوری از طریق ترجمه خبرهای روز معتبرترین پایگاه‌های خبری جهان، جریان‌ساز نمی‌شود و دردی از جامعه‌ای دوا نمی‌کند. شایعه نقش‌بستن لوگوی پپسی روی ماه در خرداد 91 را به یاد آورید... تلخ است بدانیم که بسیاری از تحصیلکردگان دانشگاهی آن شب به ماه چشم دوختند، در حالی که درکی نداشتند از این‌که ماه 380 هزار کیلومتر دورتر از زمین است و اصولا چگونه لیزری وجود دارد که بتواند سطح کره‌ای به قطر قریب به 3500 کیلومتر را از این فاصله بعید روشن کند؟! قاعدتا اغلب اینها پیشتر هر روز اخبار دانش و فناوری از رسانه‌ها به گوششان خورده بود!

کاظم کوکرم ‌/‌ روزنامه‌نگار

ویژه نامه جام جم / بیستمین نمایشگاه مطبوعات