رُ​زِتا و فیله در​تعقیب​یک دنباله‌دار

4 سال سکوت و خاموشی

مدیران مأموریت رزتا ​سال 2010 برای حفظ بهتر انرژی در دنباله‌دار تصمیم گرفتند بخش‌های اصلی فضاپیما را خاموش کنند. پیش از آن رزتا ​سال 2008 سیارک اشتاینس را بررسی کرد و بعدها در سال 2010 به سیارک لوتتیا رسید​. رزتا دو بار از کنار زمین گذشت و با استفاده از نیروی گرانش زمین و یک بار نیز با گذر از کنار مریخ و استفاده از نیروی گرانش آن به آزمایش ابزارهایش پرداخت. سپس در مسیر ملاقات با دنباله‌دار و در مسیر سفر ده‌ساله‌اش قرار گرفت.

اصولاً برای فضاپیماهایی که قرار است مدت طولانی در سفر باشند از سوخت هسته‌ای برای تأمین انرژی استفاده می‌کنند. اما رزتا سوخت اتمی ندارد. آن مقدار سوخت کمی هم که دارد پاسخگوی نیاز انرژی این فضاپیما نیست. در حقیقت بخش اصلی انرژی دنباله‌دار از دو صفحه خورشیدی که هر یک 14 متر است تأمین می‌شود.

به همین دلیل بود که مدیران این پروژه بخش‌های اصلی این فضاپیما به جز یک آنتن و رایانه ارتباطی را خاموش کردند تا با خطرپذیری بالایی در مصرف انرژی آن صرفه‌جویی شود. سپس در آزمایشی بی‌مانند بعد از چهار سال، امسال سازمان فضایی آلمان نخست دوربین ستاره‌یاب فضاپیما را روشن کرد. در اینجا رزتا نگاهی به آسمان انداخت و با بررسی زمان و دیدن وضعیت ستاره‌ها موقعیتش را نسبت به زمین به دست آورد. سپس آنتن اصلی فرستنده خود را با تغییر جهت دادن فضاپیما به طرف زمین تنظیم کرد. به این ترتیب بعد از چهار سال رزتا از خواب فضایی بیدار شد تا برای قرار اصلی دیدارش با دنباله‌دار ۶۷ پی‌‌/‌‌چوریوموف ـ گراسیمنکو در اواخر آبان امسال اندک‌اندک آماده شود.

سطح‌نشین استثنایی با نامگذاری منحصربه‌فرد

اکنون کاوشگر رزتا در حال کاهش فاصله خود تا دنباله‌دار هدف، از صد​ به 50 کیلومتر است تا وارد مدار دایره‌ای بشود و تا فاصله کمتر از 30 کیلومتری دنباله‌دار پیشروی کند. رزتا در این مرحله از مأموریت اطلاعات بسیار مهمی از هسته دنباله‌دار برایمان ارسال خواهد کرد. همچنین محل مناسب برای سطح‌نشینی که حمل می‌کند نیز خواهد یافت. این سطح‌نشین نیز نام جالب «فیلَه» را بر خود دارد. ماجرا از این قرار است که در زمان نامگذاری این کاوشگر و سطح‌نشین​اش، آژانس فضایی اروپا از نام «سنگ رشید» یا «سنگ رزتا» (Rosetta Stone) الهام گرفت. سنگ رشید در حقیقت نامِ سنگ‌نبشته بزرگی است که مصریان باستان احکام حکومتی خود را در قالب سه متن به سه خط و زبان روی آن حک کرده بودند. نام سطح‌نشین فیله نیز از نام جزیره فیله در دریاچه‌ ناصر اقتباس شده است که در آن یک مِسَلّه یا اوبِلیسک (ستون سنگی بلند با نوک هرمی‌شکل) پوشیده از کتیبه کشف شد. نکته جالب اینجاست که خط‌شناسان با مقایسه هیروگلیف روی سنگ رشید و نوشته‌های روی اوبلیسک جزیره فیله موفق شدند به نظام نوشتاری مصریان باستان پی ببرند و پرده از صدها راز در دوران فراعنه بردارند. نکته جالب توجه دیگر این‌که رزتا ریزلوحی از جنس آلیاژ نیکل به همراه خود دارد که حاوی 13 هزار صفحه به 1200 زبان مختلف است. این نوع نامگذاری و همراه داشتن آن ریزلوح در کاوشگر رزتا و سطح‌نشین فیله نشان از امید و آرزوهای دور و دراز آژانس فضایی اروپا برای پی بردن به رازهای سر به مهر دنباله‌دارها و تاریخچه دور و دراز منظومه شمسی دارد.

ابزارهای علمی رزتا

رزتا از دو بخش اصلی تشکیل شده است: اولی قسمت اصلی فضاپیما به نام رزتاست و دومی سطح‌نشین فیله که همراه خود دارد. بخش اصلی فضاپیما (رزتا) 11 ابزار علمی با خود دارد و سطح‌نشین فیله هم مته هایی برای حفاری در دنباله دار. ابزار سنجش راداری برای بررسی درون و بخش‌های مختلف دنباله‌دار و همین‌طور سنجشگر بادها و امواج خورشیدی از جمله ابزارهای دیگر سطح‌نشین فیله است. این ابزارها با بررسی طیف مختلفی از مواد و امواج قرار است اطلاعات بسیار مهمی از ساختار دنباله‌دار و محیط اطراف آن در اختیار دانشمندان قرار دهد.

حال و هوای این روزهای رزتا و فیله

در هر حال قرار است این روزها یا حداکثر تا پایان مهر محل دقیق فرود فیله روی دنباله‌دار ۶۷ پی‌‌/‌‌چوریوموف ـ گراسیمنکو مشخص ‌شود. به این ترتیب در اوایل آبان، محل فرود سطح‌نشین قطعی می‌شود و طبق برنامه‌ریزی‌های فعلی قرار است بیستم آبان فیله پای بر سرزمین عجایب بگذارد. سرعت فیله در زمان فرود بر روی دنباله‌دار حدود یک متر بر ثانیه است. از آنجا که این مأموریت برای اولین بار در حال انجام است، پیش‌بینی‌هایی برای اطمینان از تثبیت موقعیت سطح‌نشین روی دنباله‌دار در زمان طراحی صورت گرفته است؛ از جمله این‌که بلافاصله پس از فرود فیله روی دنباله‌دار، دو نیزه از کناره‌های فیله روی سطح فرومی‌رود تا از پایداری موقعیتش روی دنباله‌دار اطمینان حاصل شود. سپس فیله کار اکتشافی خود را آغاز خواهد کرد که شامل بررسی ویژگی‌های هسته، تعیین ترکیبات شیمیایی سطحی دنباله‌دار و چگونگی تغییرات فعالیت‌های دنباله‌دار در گذر زمان است. فیله محصول کنسرسیومی اروپایی است که از مرکز هوافضای آلمان، موسسه ماکس پلانک برای تحقیقات منظومه خورشیدی، مرکز ملی مطالعات فضایی فرانسه و آژانس فضایی ایتالیا تشکیل شده است.

این روزها تصاویر و عکس‌های متعدد و کم‌نظیر رزتا از هسته دنباله‌دار ۶۷ پی‌‌/‌‌چوریوموف ـ گراسیمنکو را می‌توان در وبگاه آژانس فضایی اروپا به نشانی www.esa.int‌‌/‌‌ESA دنبال کرد و لحظه به لحظه با این تعقیب و گریز فضایی همراه بود.

شاید رزتا بتواند رازهای سر به مهری از چگونگی پیدایش و تکامل حیات در زمین را هم فاش کند؛ دنباله‌دارها دنیاهای عجیبی هستند که اخترزیست‌شناسان شواهدی از وجود برخی اسیدهای آمینه با ساختار مشابه اسیدهای آمینه در سامانه‌های زیستی را در ترکیبات آنها می‌دهند. (ضمیمه سیب)

کاظم کوکرم