جایگاه «نگاه اخلاقی» در روابط ملل

در دنیای امروز این نهادهای انسانی هستند که باید به تعریف، تشخیص و توضیح نگاه اخلاقی بین نهادها بپردازند. نهادهای پژوهشی با مطالعات دقیق و قیاسی، به شناساندن نگاه اخلاقی به بشریت کمک می‌کنند و نهادهای دیگر را برای در نظر گرفتن ابعاد مختلف نقش اخلاق در روابط ملل یاری می‌رسانند. با این حال باید در نظر داشت، در این‌که نهادها با چه سازوکاری می‌توانند با نگاهی اخلاقی روابط خود را تنظیم کنند، مطالعات و پژوهش‌های کمی صورت گرفته است. مشخص کردن چگونگی اتخاذ رویکردی اخلاقی در روابط نهادهای قدرت در جهان امروز دشوار است. چگونه می‌توان شرایطی خوب برای دو قدرت را به صورت همزمان متصور شد؟ در وضعی که آمارها، رشد اقتصادی مناسب و در اختیار داشتن تکنولوژی‌های منحصر به فرد برخی کشورها را نشان می‌دهند، کشورهایی هستند که از نظر استراتژیک، توانایی ایجاد فضایی مناسب‌تر برای زندگی شهروندان خود را ندارند. در چنین فضایی سخن گفتن از نگاه اخلاقی گزافه‌گویی به نظر می‌رسد، اما همیشه باید امید داشت که نهاد قدرت براساس منافع انسانی رویکردهای خود را تغییر دهد تا شرایط خوبی را با در نظر گرفتن وضع همه‌ افراد فراهم آورد. لذا تلاش‌ها در بیان دیدگاه‌های اخلاقی در فضای بین‌المللی مطلوب به نظر می‌رسد. نفی خشونت، تقویت فضایی اعتمادآفرین، افزایش درجه راستی نهادهای قدرت، تبادل دانش و استمرار پژوهش، احترام به آیین‌ها و ادیان یکدیگر و البته به رسمیت شناختن حقوق طرف مقابل از مصادیق نگاه اخلاقی است که نهادها را در گفت‌وگو به پیش می‌راند. اسپینوزا فیلسوف شناخته‌شده‌ هلندی در قرن هفدهم میلادی گفته است: «هدف انسان خردمند باید کوشش در راه دیدن جهان به آن‌گونه باشد که خدا آن را از چشم‌انداز ابدیت می‌بیند. جسم و تن هر انسانی بخشی از جسم و تن خداست، پس زمانی که به دیگران آزار می‌رسانیم، در واقع به خودمان آزار رساندیم.» و «سعادت و نیکبختی هریک از ما به سعادت و نیکبختی همگان بستگی دارد.» آشکار است که طرح این جملات دگرخواهانه تا چه اندازه می‌تواند در پیشبرد گفت‌وگو و به وجود آوردن فضایی مناسب برای شکل‌گیری عقلانیت مشترک موثر باشد. عقلانیت مشترک با به‌کارگیری ابزار منطق به عنوان روشی در سازماندهی به گفت‌وگوها، به مشخص‌شدن منافع مشترک بین ملل خواهد انجامید. طرح‌شدن اصطلاحات رایج در مطالعات روابط ملل، نظیر بازیگر، مهره و مانند اینها به عنوان جایگزینی برای نامگذاری جایگاه نهادهای انسانی می‌تواند گاهی آسیب‌‌رسان باشد. در حالی‌که می‌توان از زبانی مشترک برای بیان عقاید و افکار شکل‌دهنده یک نهاد سخن گفت چرا از آن به عنوان منافع بازیگر یاد کرد؟

در واقع هدف نهایی از طرح نگاه اخلاقی در روابط ملل، وحدت اندیشه در قبول تنوع فرهنگی است. وحدتی که اسپینوزا از آن با عنوان وحدت وجود یاد کرده است. این نگاه اخلاقی نه‌تنها در فلسفه، بلکه در ادیان نیز توصیف شده است. در قرآن کریم، آیه شریفه یکم سوره مبارکه‌ نسا آمده است: «ای مردم از پروردگارتان که شما را از نفس واحدی آفرید و جفتش را [نیز] از او آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراکنده کرد، پروا دارید و از خدایی که به [نام] او از همدیگر درخواست می‏کنید، پروا نمایید و زنهار از خویشاوندان مبرید که خدا همواره بر شما نگهبان است.» امید است با پرسش مداوم نهاد قدرت از خود و نقد مستمر این نهاد، زمینه همگرایی و وحدت ملل پدید آید و ملل متحد به معنای واقعی به تعامل و رفتار نیکو با یکدیگر رو آورند؛ جنگ‌ها پایان پذیرند، تهدیدها لغو شوند، تحریم‌های تکنولوژیک و اقتصادی برچیده شوند و خشونت، افراطیگری و شرارت برای همه ملت‌ها محو شود.

جلال نبهانی‌زاده ‌/‌ پژوهشگر فلسفه