ادامه کاوش‌ها برای یافتن مردان نمکی دیگر

تاکنون شش مرد نمکی در معدن چهرآباد زنجان طی سال‌های 72 تا 87 کشف شده است که آخرین مرد نمکی سال 86 در پی بارش‌های صورت گرفته از زیر خاک نمایان شد. با شروع کاوش‌های جدید شاید بتوان ابعاد تازه‌تری را از این معدن باستانی کشف کرد.

مردان نمکی از مشهور‌ترین اجساد مومیایی طبیعی جهان هستند که پژوهشگران ایرانی و خارجی زیادی را به خود مشغول کرده است و براساس گزارش دانشگاه آکسفورد، مردان نمکی ازجمله مومیایی‌های مهم تاریخ باستان‌شناسی جهان به‌شمار می‌روند.

مومیایی‌های طبیعی در واقع انسان‌هایی هستند که پس از مرگ به‌واسطه شرایط خاص اقلیمی و جغرافیایی اجسادشان به همان شکلی که در زمان حیات بوده، بدون تجزیه محافظت شده و از خطر از بین رفتن محفوظ مانده‌اند.

زمانی که اجساد مردان نمکی کشف شد به دلیل سالم ماندنشان برخی تصورشان بر این بود که شاید قدمت آنها به چند سال قبل بازگردد، اما لباس‌ها و لوازم همراه اجساد حکایت از آن داشت که این اجساد از دوره باستان برجای مانده است.

زمستان سال 72 نخستین جسد معروف به مرد نمکی در استان زنجان کشف شد و پس از آن نیز مرد نمکی 2 و 3 به صورت اتفاقی و طی کار باطله‌برداری بولدوزر از سوی معدنکاران در سال 83 کشف و بعد از آن مردان نمکی 4 و 5 طی کاوش‌های باستان‌شناسی در سال‌های 83 و 84 کشف شدند. ششمین مرد نمکی نیز هنگام بارندگی‌‌های خرداد سال 86 نمایان شد.

در میان اجساد کشف شده، مرد نمکی شماره 4 سالم‌ترین و کامل‌ترین جسد نمکی به دست آمده از معدن چهرآباد است که با وجود آسیب‌دیدگی هنگام مرگ، بیشتر قسمت‌های بدن او سالم باقی‌مانده است. از ویژگی‌های بسیار مهم این مرد نمکی، لباس کامل او شامل بالاپوش بلند، شلوار و کفش چرمی است که با گذشت بیش از 1800 سال بر تن او سالم مانده است. هم‌اکنون بجز مرد نمکی شماره یک که در موزه ملی نگهداری می‌شود، بقیه اجساد و اشیای به دست آمده از معدن چهرآباد زنجان در موزه باستان‌شناسی عمارت ذوالفقاری در معرض دید عموم قرار دارد.

پس از کشف اولین جسد، پژوهش‌های باستان‌شناختی نجات‌بخشی در زمستان‌‌ سال 72 به سرپرستی هوشنگ ثبوتی و علی‌اصغر میرفتاح انجام شد. در نتیجه‌ کاوش‌های انجام شده شماری از اشیای جالب و متنوع از معدن به ‌دست آمد که مهم‌ترین یافته مربوط به کشف پای چپ مرد نمکی شماره‌ یک بود که داخل چکمه‌های بلند قرار داشت و جنس چکمه نیز از چرم و بلندی آن ‏۴۸‏ سانتی‌متر بود‏.

‏علاوه بر آن مطالعات آزمایشگاهی نیزدر زمینه‌هایی چون سال‌یابی و بررسی‌های استخوان‌شناسی با کمک تصویربرداری سی‌تی‌اسکن، تعیین گروه خونی و آزمایش ‏DNA‏ انجام شد. در نتیجه آزمایش‌های سال‌یابی، کربن ‏۱۴‏ روی نمونه‌ای از استخوان و پارچه‌ کشف شد که قدمت مرد نمکی شماره‌ یک را ‏1۷۰۰‏ سال قبل و مربوط به دوره ساسانی نشان داد.

مومیایی‌های مکشوفه از معدن چهرآباد، اجساد کارگران و معدنکارانی بود که در نتیجه‌ ریزش معدن و فروریختن دیواره‌ها، سقف و تونل‌ها کشته و مدفون شده‌اند‏. آزمایش‌های سال‌یابی نشان داد که مردان نمکی 3، 4 و 5 حدود 2۳۰۰‏ سال قدمت دارند و مربوط به دوره هخامنشی هستند و مردان نمکی ‏یک‏ و 2 نیز مربوط به دوره اشکانی و اوایل ساسانی، با قدمت حدود 1۸۰۰‏ سال قبل هستند‏. ‏شواهد و مدارک نشان می‌دهد که ریزش تونل‌های معدن چهرآباد، دست‌کم دوبار و با فاصله زمانی حدود ‏۵۰۰‏ سال اتفاق افتاده است.

بررسی‌های بیشتر نشان داد که نیم‌تنه‌ مکشوفه مربوط به مرد میانسالی بوده که قبل از مرگ ضربه‌ شدیدی بر سر و صورت او خورده است‏.‏ این نیم‌تنه به دلیل سالم ‌ماندن در محیط نمکی به مرد نمکی معروف شد و پس از پایان مطالعات به موزه ملی منتقل و تا به امروز در آنجا نگهداری می‌شود‏.

یکی از اجساد یافت شده دارای ریش و موی بلند و حلقه گوشواره‌ای از جنس طلا در گوش چپ بود. همچنین لوازمی چون سه قبضه چاقو، شلوارک، شیء نقره‌ای، قلاب سنگ، ‌قطعات طناب چرمی، سنگ ساب، یک عدد گردو، قطعات سفال و چند تکه پارچه منقوش و قطعات خرد شده استخوان همراهش بود که نشان می‌داد تعلقی به دوران کنونی ندارد.

دومین فصل کاوش‌های باستان‌شناسان ایران و آلمان نشان داد‌، مردان نمکی در دوره هخامنشی فعالیت‌های بیشتری در زمینه استخراج نمک در معدن چهرآباد داشته‌اند. این کاوش‌ها به کشف بیش از 2000 مواد ارگانیک و غیرارگانیک ازجمله هسته، شاخه و بذر میوه‌ها، پارچه‌ها، چرم، پوسته‌ حیوانات، تکه‌های فلز و ابزار معدن‌کاوی منجر شده است. در ادامه کاوش‌های باستان‌شناسی در معدن تاریخی نمک چهرآباد زنجان، بخش‌هایی از لباس کارگران معدن به دست آمد که در بافت این پارچه‌ها به طرز ماهرانه‌ای از الیاف رنگی استفاده شده است.

ششمین مرد نمکی نیز خرداد سال 86 بود که بر اثر بارندگی‌ها و شست‌وشوی نمک، در نزدیکی محل کشف مرد نمکی 2 پیدا شد، اما به علت نبود مجوز حفاری و مشکل در نگهداری، این جسد درون نمک باقی ماند.

برخی از کارشناسان موزه بر این باورند که شرایط نگهداری از این اجساد با وجود در نظر گرفتن محفظه‌های شیشه‌ای و استفاده از مواد نگهدارنده شرایط خوبی ندارد و مقایسه تصاویر اجساد با روزهای اولیه کشف آنها، نشان می‌دهد در این سال‌ها اجساد در حال فرسایش هستند. متخصصان و کارشناسان معتقدند ایران در امر حفاظت کشور نوپایی است و تجربیات زیادی در این زمینه ندارد و بهتر است در چنین شرایطی آثار به دست خاک سپرده شود که بهترین امانتدار است. به اعتقاد این کارشناسان، حفاظت بهتر، مدفون کردن اجساد با نمک و خاک است تا مردان نمکی بعدی برای آیندگان باقی بمانند.

اگر می‌خواهید مردان نمکی را ببینید

اگر علاقه‌مندید مردان نمکی را از نزدیک ببینید، می‌توانید سری به عمارت ذوالفقاری در یکی از محلات قدیمی شهر زنجان بزنید، محلی موسوم به محله «دالان آلتی» که در ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع این شهر قرار دارد. در این موزه از شش مرد نمکی پیدا شده، سه مرد نمکی نگهداری می‌‌شود و یکی دیگر از آنها که به مرد نمکی یک معروف است در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شده است. عمارت ذوالفقاری، خود یک بنای تاریخی است که به موزه باستان‌شناسی و مردان نمکی تبدیل شده است. این بنا ساختمان مسکونی و اداری حکمران زنجان بوده و از مجموعه بناهای اندرونی و بیرونی و بخش‌های مختلفی تشکیل یافته بود. از این مجموعه اکنون فقط عمارت بیرونی باقی مانده که به نام عمارت محمود خان ذوالفقاری معروف است. بنا به روایاتی این خانه از سوی سردار اسعدالدوله (پدر محمود خان) در اواخر حکومت قاجار بنا شده و پس از وی محمود خان در آن اقامت داشته است. این مجموعه با پوشش شیروانی در بالای هسته مرکزی بنا، نورگیر زیبایی دارد و به کلاه فرنگی معروف است، این نورگیر هشت ضلعی با روش گره‌سازی به طرز زیبایی لمه‌کوبی شده است. در گذشته این بخش از شهر زنجان محله اعیان‌نشین بوده و مجموعه بناهایی در سبک و الگویی همسان همچون خانه وزیری، خانه خدیوی و عمارت دارایی در این محل ساخته شده بود.

بعد از انقلاب اسلامی، عمارت ذوالفقاری مدت‌ها در اختیار یکی از نهادهای انقلابی بود و تا ثبت این بنا در فهرست آثار ملی کشور به دلیل متروک ماندن و نبود مراقبت لازم آسیب فراوانی دید. در جریان توسعه و تعریض خیابان طالقانی، دیوار و سردر ورودی بنا به طور کامل تخریب شد. در سال‌های اخیر نیز با اجرای طرح‌های عمران شهری، آسیب زیادی به این بنا وارد شده است. ازجمله با احداث خیابان زینبیه و عبور آن از داخل حیاط عمارت، قسمتی از عرصه بنا از بین رفت و بخش عمده دیگر به پارک تبدیل شد.

در تزئینات داخل طبقه هم‌کف بنا، از میان هنرهای استفاده شده می‌توان به کاشیکاری‌های سبک دوره قاجار اشاره کرد که طرح معروف نیلوفر آبی (لوتوس) با آن اجرا شده است. تزئینات نمای بنا بسیار جالب توجه است، قرینه‌سازی‌های آن از هنر ایرانی و سبک ستون‌های آن از معماری قرن نوزدهم اروپا تاثیر گرفته است.

پنجره‌های این بنا، بیشتر دولنگه و حاشیه مشبک دارند و با شیشه‌های رنگین تقارن جالبی را داخل اتاق‌ها به‌وجود آورده‌اند. بنای ذوالفقاری در دو طبقه و یک سردابه، ساخته شده و طرح ایرانی این عمارت با شماره 1852 اسفند 1375 به ثبت ملی رسیده است.

بعد از راه‌اندازی موزه مردان نمکی در عمارت ذوالفقاری در سال 88 ، سه جسد از چهار جسد، برای بازدید عموم از موزه رختشویخانه زنجان به این مکان منتقل شده است. سر و پای چپ یکی دیگر از مردان نمکی در موزه ملی ایران در تهران قابل بازدید است.

سیما رادمنش / گروه فرهنگ و هنر