نظرسنجی هنوز در ایران جا نیفتاده است

نظرسنجی تلاش می‌کند به مجموعه حاکمیت هر جامعه‌ای بفهماند که اولویت‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مردم در این مقطع زمانی چیست و در واقع، هم‌اکنون جامعه درباره یک موضوع خاص چگونه فکر می‌کند.

بدون اتکا به نظرسنجی، احتمال بروز خطا در تصمیم‌گیری‌های خرد و کلان نیز افزایش پیدا می‌کند، زیرا مثلا یک مدیر به گمان خود فکر می‌کند بهترین تصمیم را برای مجموعه تحت مدیریتش گرفته است، در حالی که احتمال دارد بیشتر مردم و نهادهای پوشش‌دهنده آن سازمان، با آن تصمیم مخالف باشند.

به بیان دیگر، نظرسنجی پلی است که مردم از طریق آن، درخواست‌ها و مطالبات خود را به گوش مدیران می‌رسانند و مراکز نظرسنجی هم موظف هستند بدون هیچ گونه تحریف اطلاعات و سوگیری، واقعیت‌های جامعه و اطلاعات جمع‌آوری شده را در اختیار مدیران یا در اختیار همه مردم قرار دهند.

زمان نظرسنجی مهم است

دو نظرسنجی مختلف را در ذهن خود تصور کنید که یکی در مورد میزان رضایت شهروندان از زندگی و دیگری درباره نظرسنجی نتیجه انتخابات فعالیت می‌کند. بدیهی است زمان انجام این دو نظرسنجی با یکدیگر تفاوت معناداری دارد.

احمد عبدالملکی، مدیرکل پژوهش‌های اجتماعی و سنجش برنامه‌ای مرکز تحقیقات صداوسیما به «جام‌جم» می‌گوید: نظرسنجی در شرایطی قابل اتکاست که افکار عمومی به ثبات رسیده باشد، مثلا اگر هفته قبل، یک نظرسنجی انجام داده‌اید، اما در طول این یک هفته، نظرات مردم به دلیل رویدادی خاص، به طور کامل دگرگون شده است، نتایج این نظرسنجی نمی‌تواند با واقعیت مطابقت داشته باشد؛ مثلا در دوره انتخابات، گاه نظرات مردم از یک روز تا روزی دیگر متفاوت است.

به گفته عبدالملکی، پنج مرحله انجام یک نظرسنجی منطبق با واقعیت باید به ترتیب از مراحل طراحی پرسشنامه، نمونه‌گیری، گردآوری داده‌ها، پردازش داده‌ها، استخراج داده‌ها و گزارش‌نویسی عبور کند و همه این مراحل نیز باید با تخصص، دقت و رعایت امانت، همگام شود.

لزوم بی‌طرفی در تهیه پرسشنامه و قابل اعتماد بودن آن، صبور و خوش برخورد بودن پرسشگر، در اختیار بودن همه گزینه‌های احتمالی در مرحله طراحی پرسشنامه و استفاده از نیروهای متخصص و کاردان، ازجمله نکات مهمی است که به اعتقاد عبدالملکی، در انجام دقیق یک نظرسنجی علمی، نقش حیاتی دارد.

چرا نظرسنجی‌ها در ایران قابل اتکا نیست؟

اولین نظرسنجی در ایران سال 1345 خورشیدی درباره بازخورد برنامه‌های تلویزیون انجام شد، اما نظرسنجی در کشورهای توسعه یافته، سابقه‌ای بیش از یک قرن دارد و مثلا سال 1930 میلادی، اولین نظرسنجی انتخاباتی در کشورهای غربی برگزار شد.

با وجود سابقه چهل و هفت ساله نظرسنجی در ایران، هنوز هم حتی برخی مردم از پاسخ دادن به پرسش‌های پرسشگران مراکز نظرسنجی امتناع می‌کنند و هم‌اکنون نظرسنجی در میان مدیران و مردم، جایگاه شاخصی ندارد.

کارشناسان بر این باورند یکی از عوامل نهادینه نشدن نظرسنجی در ایران، این است که اغلب ما ایرانی‌ها در بسیاری از حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، قابل پیش‌بینی نیستیم و حتی دیده شده است فردی در یک نظرسنجی، نظری را ارائه کرده است که بعد از پایان نظرسنجی دیده‌ایم آن شهروند خلاف نظر اولیه‌اش، عمل دیگری انجام داده است.

نبود احزاب قوی و تشکل‌های اجتماعی هم موجب شده نظرسنجی در ایران، گاه با واقعیت تطابق نداشته باشد و همچنین محدودیت‌های مالی هم موجب شده شرایط نظرسنجی‌ها در ایران، با کشورهای توسعه یافته، قابل مقایسه نباشد.

در پرسشنامه‌های مراکز نظرسنجی در ایران، تعداد پرسش‌ها خیلی بیشتر از حد استاندارد است، در حالی که در مراکز نظرسنجی در کشورهای توسعه یافته می‌بینیم چند پرسش بیشتر از پرسش‌شونده نمی‌پرسند.

علاوه بر آن، در ایران روند نظرسنجی به گونه‌ای شده است که گاه یک مرکز دولتی می‌خواهد با یک نظرسنجی، چند موضوع مختلف را از مردم بپرسد تا صرفه‌جویی کند و مجبور نباشد چند نظرسنجی مختلف برگزار کند که این کار نیز با استانداردهای جهانی نظرسنجی، مطابقت ندارد.

جدا از مشکلات نظرسنجی در ایران که به آن اشاره شد، نباید فراموش کرد بسیاری از مراکز نظرسنجی در ایران هم به سازمان‌های دولتی و مراکز رسمی وابسته هستند و تعداد مراکز نظرسنجی مستقل در کشور ما بسیار محدود است، بنابراین خیلی نمی‌توان توقع داشت یک مرکز نظرسنجی در ایران، موضعی متفاوت با سازمانش داشته باشد و نتیجه نظرسنجی هم به صورت مستقل از نظرات کلی سازمان، ارائه شود. به طور کلی، در کشور ما هنوز سیستم نظرسنجی دارای ثبات و قدرت چندانی نیست و حتی خیلی اوقات نمی‌توان به داده‌های برخی مراکز افکار سنجی در کشور اعتماد کرد.

در حقیقت، به دلیل نوپا بودن نظرسنجی در ایران و البته سنگ‌اندازی‌هایی که در این مسیر وجود دارد، نظرسنجی در کشور ما با شکل و شمایلی که در کشورهای توسعه یافته وجود دارد، متفاوت است و می‌توانیم بگوییم ما در مقایسه با کشورهای صنعتی، در ابتدای راه استفاده بهینه از نظرسنجی‌ها قرار داریم.

نیروی مجرب، شرط یک نظرسنجی معتبر

سوال مهمی که اینجا مطرح می‌شود این است که یک نظرسنجی خوب و قابل اعتماد، باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد؛ یعنی چه مولفه‌ها و شاخص‌هایی باید در یک نظرسنجی رعایت شود تا بتوانیم به طور کامل به آن اعتماد کنیم؟

رحیم یعقوب‌زاده، معاون پژوهشی مرکز افکار سنجی دانشجویان ایران (ایسپا) به «جام‌جم» می‌گوید: چند مولفه را می‌توان به عنوان شاخص‌های اصلی یک نظرسنجی معتبر نام برد که در این میان، استفاده از نیروی متخصص و مجرب که در کار نظرسنجی، تبحر و تخصص لازم را داشته باشد، بسیار مهم است.

به گفته رحیم‌زاده، هر نظرسنجی که در آن از نیروهای غیرمتخصص استفاده شود، قابلیت ارجاع ندارد و نمی‌توان به آن نظرسنجی نمره قبولی داد.

آزمون اولیه نظرسنجی چیست؟

فرض کنید شما پرسشگر یک مرکز افکارسنجی هستید و از مردم پرسش‌هایی را درباره موضوعی خاص می‌پرسید، اما پس از یک روز کاری می‌فهمید که پرسش‌ها به طرز صحیحی انتخاب نشده است و انرژی‌تان را بیهوده به هدر داده‌اید. بدترین قسمت ماجرا هم این است که شما مجموعه بزرگی از پرسش‌های افکارسنجی را تهیه کرده‌اید که حالا مجبور هستید همه آنها را دور بریزید.

اما مراکز نظرسنجی معتبر برای رفع این مشکل، ایده جالبی دارند و از روشی به اسم تست اولیه استفاده می‌کنند.

یعقوب‌زاده توضیح می‌دهد: برای انجام نظرسنجی معتبر باید مطمئن باشیم اصلا سوال‌هایمان درست است یا نه. به همین دلیل گروه تحقیقات مرکز نظرسنجی، تعداد محدودی سوال را انتخاب می‌کند و معمولا بین 20 تا 50 نمونه از آنها در میان مردم توزیع می‌شود. سپس اگر دیدیم پرسش‌ها مشکلی ندارد و مردم با آن راحت ارتباط برقرار می‌کنند، پرسشنامه نهایی انتخاب می‌شود.

وی تاکید می‌کند: قبل از تنظیم پرسشنامه نهایی، اعتبار پرسش‌ها سنجیده می‌شود و درصدهای خطا نیز محاسبه خواهد شد تا پرسشنامه نهایی، بی‌نقص و قابل اعتماد طراحی شود. البته این کار در مراکز نظرسنجی معتبر انجام می‌شود، اما هم‌اکنون شاهدیم در بسیاری از مراکز نظرسنجی غیرمعتبر، آزمون اولیه نظرسنجی وجود ندارد و در این مراکز از همان اول، سراغ طراحی پرسشنامه نهایی می‌روند.

نظارت؛ رکن اصلی یک نظرسنجی قابل اعتماد

در صورتی که یک نظرسنجی انجام و نتیجه نهایی هم معلوم شود، سوال اینجاست تا چه حد می‌توان به این نتیجه پایانی اعتماد کرد و از کجا می‌توان فهمید یک پرسشگر، نظرات شخصی و سلیقه‌هایش را در نتیجه نظرسنجی وارد نکرده است؟

در مراکز نظرسنجی معتبر، پنج سطح نظارت وجود دارد که شامل نظارت پیش از اجرای نظرسنجی، نظارت حین اجرا، نظارت پس از اجرا، کنترل تلفنی و کنترل کیفیت آماری می‌شود.

نظارت قبل از نظرسنجی، شامل آزمون اولیه و نظارت بر روند درست طراحی پرسش‌های نظرسنجی خواهد بود؛ حین نظرسنجی هم باید از یک تیم تحقیقاتی کاردان استفاده کرد؛ طوری که ناظر و پرسشگر همدیگر را نشناسند و این ناظرها موظف هستند هنگام اجرای نظرسنجی بر کار پرسشگران نظارت کنند.

البته گاهی برای کنترل بیشتر نتیجه یک نظرسنجی، به برخی افرادی که از آنها نظرسنجی شده است تلفن می‌شود و از آنها دوباره پرسش‌های نظرسنجی، پرسیده می‌شود تا پاسخ‌های پرسش‌شونده‌ها و پاسخ‌های فرم پرسشنامه، با یکدیگر تطبیق داده شود، اما این مورد خیلی کم پیش می‌آید و از کنترل تلفنی در مراکز نظرسنجی، کمتر استفاده می‌کنند.

همچنین باید با کنترل کیفیت آماری، نتیجه پایانی نیز تحلیل شود تا یک نتیجه درست از نظرسنجی گرفته شود و متخصصان مراکز نظرسنجی با استفاده از نرم‌افزارهای مختلف و سایر اطلاعات در دسترس، داده‌ها را با واقعیت‌های موجود تحلیل می‌کنند تا از درست‌بودن نتیجه یک طرح نظرسنجی، مطمئن شوند.

امین جلالوند - گروه جامعه