پرونده زندگی 6 هزار ساله شوش در یونسکو

شهر باستانی شوش از مراکز مهم تمدن قدیم و از معروف‌ترین شهرهای باستانی دنیا به شمار می‌رود.

شوش، پایتخت مملکت ایلام و همچنین پایتخت زمستانی امپراتوری هخامنشی بوده است و از نظر فرهنگی با پیشینه بسیار غنی تاریخی‌اش دوره‌های متعددی را از پیش تا بعد از دوره اسلامی به خود دیده است و اهمیت فراوانی دارد.

تعیین عرصه و حریم مجموعه باستانی شوش از جمله موضوعاتی بوده که در سال‌های گذشته همواره روی آن بحث‌های زیادی شده و بالاخره با تلاش کارشناسان این اقدام مهم گرچه خیلی دیرهنگام اما در نهایت به مراحل پایانی خود رسیده و اطلاعات آن نیز برای یونسکو ارسال شده است.

در این باره با یعقوب زلقی ناظرباستان‌شناسی پروژه ثبت جهانی شوش و کارشناس پایگاه میراث فرهنگی این منطقه گفت‌وگویی انجام دادیم.

آخرین اقدام برای ثبت جهانی الحاقات شوش به کجا رسید؟

تعیین عرصه و حریم مجموعه‌ باستانی شوش به مراحل پایانی خود رسیده و هر آنچه برای تکمیل اطلاعات علمی پرونده نیاز بود، آماده و به یونسکو برای ثبت در میراث جهانی ارسال شده است.

بعد از این اقدامات در چند نوبت ارزیابان یونسکو به ایران می‌آیند. معتقدیم اطلاعاتی که ارسال شده بسیارخوب و متقن است، بنابراین ارزیابان یونسکو پس از این‌که مستندات ما را ارزیابی کردند به احتمال زیاد در سال 2014 ثبت جهانی محوطه باستانی شوش را تصویب خواهند کرد.

مستندات پرونده شوش راچه کسانی تهیه کردند؟

کارشناسان پایگاه میراث فرهنگی وگردشگری شوش با همکاری پایگاه جهانی هفت تپه وچغازنبیل.

اطلاعات موجود تا چه حد با معیار‌هایی که برای ثبت جهانی لازم است تطابق دارد؟

این اطلاعات بسیار به معیارهای جهانی نزدیک است. با تلاش‌های صورت گرفته، مدارک و مستندات بسیار قوی که تهیه شده است خیلی خوشبین هستیم ثبت آن حتما انجام شود، چون سابقه بیش ازیک قرن کاوش، توالی فرهنگی چند هزار ساله و سابقه تاریخی محوطه باستانی شوش، این شهر را در جامعه بین‌الملل کاملا معرفی کرده است و این نکته به ما بسیار کمک خواهد کرد.

در پرونده ارسالی قرار است چه آثاری الحاق شود؟

محوطه باستانی شوش شامل چهار قسمت از جمله آکروپل و قلعه شوش، آپادانا، شهر شاهی و شهر پانزدهم و شهر صنعتگران و بخش مجزا شامل کاخ اردشیر می‌شود. آکروپل، قدیمی‌ترین بخش این محوطه است که آثار به دست آمده از آن به هزاره چهارم قبل از میلاد برمی‌گردد. گفتنی است در تپه‌های اطراف شوش از جمله جعفرآباد، جوی، بندبال و... در برهه‌ای از زمان مردم به صورت یک اجتماع گردهم می‌آیند و اولین اجتماعات روستانشینی (یکجانشینی) را در محوطه شوش شکل می‌دهند و بتدریج با افزایش جمعیت و... محوطه فعلی شوش شکل می‌گیرد، دوران تمدن ایلامی حدود 2000 سال به طول انجامیده است، سپس سلسله هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان، ساسانیان و نهایتا با دوره اسلامی سکونت در این محوطه پایان می‌یابد، توالی فرهنگی که ازاواخر هزاره پنجم قبل از میلاد تا قرن هفتم هجری (پایان دوره اسلامی) در این منطقه شکل گرفته بود، متوقف می‌شود.

لازم به ذکر است به دلیل ظرفیت‌های بسیار قوی از جمله رودخانه‌های کارون، کرخه، دز و رودخانه شاوور، زمین‌های بسیار مستعد برای کشاورزی، همجواری با بین‌النهرین، معادن طبیعی نفت و گاز فراوان و... باعث شده از گذشته تاکنون اقوام مختلف به این منطقه بیایند و از قبل آن مبادلات تجاری و... با دیگر سرزمین‌ها شکل بگیرد. در واقع می‌توان گفت آب، لازمه تشکیل تمدن‌ها بوده است. همان طورکه تمدن مصر با رودخانه نیل، بین‌النهرین با دجله و فرات و... شکل می‌گیرند.

منظور از شهر پانزدهم چیست؟

برای آن‌که 15 لایه فرهنگی از دوره ایلامی تا دوران اسلامی در آن شناسایی شده است.

با توجه به این‌که خیلی از آثار ازبین رفته فکر می‌کنید قابلیت ثبت و معیارهای لازم را داشته باشد؟

چیزی که اهمیت دارد همان توالی فرهنگی است که به آن اشاره کردم. وقتی می‌گوییم انسان‌ها 6000 سال بدون وقفه آنجا زندگی کردند، قطعا ظرفیت‌هایی آنجا وجود داشته است.

تعیین حریم این محوطه‌ها به کجا رسید؟

تعیین حریم محوطه باستانی شوش شامل همه بخش‌های گفته شده است و اکنون مراحل پایانی خود را برای ابلاغ به سازمان‌ها طی می‌کند.

با تعیین حریم جدید چه اتفاقی قراراست رخ دهد؟

وقتی تعیین حریم شود ما یک عرصه و حریم داریم. عرصه خود بافت مرکزی اثر است، یعنی آن قسمتی که ما هیچ گونه دخل و تصرفی نمی‌توانیم در آن داشته باشیم. در حریم تقسیم‌بندی داریم که شامل حریم درجه یک، دو و سه می‌شود که با توجه به اهمیت آن و آثاری که نزدیک به عرصه وجود دارد، مشخص می‌شود. با این مهم به شکل قابل توجهی از مشکلات فعلی محوطه کاسته خواهد شد و اشخاص حقیقی و حقوقی بسادگی شرایط فعلی نمی‌توانند به این محوطه آسیب برسانند، چراکه حدود ما مشخص است. همچنین تکلیف حدود میراثی وغیرمیراثی (اراضی کشاورزی، مسکونی و...) مشخص خواهد شد.

برخی باستان‌شناسان به حفاظت نشدن مناسب و تجاوز به این حریم‌ها انتقاد دارند. تا چه حد حفاظت از حریم شوش را جدی می‌دانید؟

به هر حال مشکلاتی وجود دارد که ریشه در گذشته دارد. معتقدم مشکلاتی که از قبل وجود داشته به هر دلیل اگر بخواهد در مدت کوتاهی برطرف شود، کار نشدنی است و نیازمند زمان، اعتبار کافی، همدلی مردم و مسئولان و... است؛ پایگاه شوش درحد توان، بضاعت مالی و امکانات موجود دارد این کار را انجام می‌دهد مثلا در همین سال‌های اخیر (88 تا 90)‌ ضلع جنوبی محوطه را که بخش آکروپل باشد، فریز کردیم یعنی کاملا بسته شده است.

تقریبا نیمی از ضلع شرقی نیز به صورت دیوارهای پیش‌ساخته (بدون احداث سازه) انجام شده و بقیه کار آن هم در آینده نزدیک صورت خواهد گرفت. ضلع غربی همزمان با ضلع شرقی مراحل محصور کردن را طی می‌کند. ضلع شمالی هم از قبل محصور شده بود. در مجموع می‌توان گفت اقدامات انجام شده پایگاه شوش در چند سال گذشته بسیار بیشتر از تلاش‌های صورت گرفته در ادوار مختلف مدیریتی شوش است.

چرا این اقدام بعد از تجاوزهایی که در این حریم‌ها صورت گرفت، انجام شد؟

این برمی‌گردد به مشکلاتی از قبیل نبود منابع مالی، نیروی انسانی ناکافی و غیرمتخصص، ناهماهنگی و همکاری بین ادارات و سازمان‌ها که از قبل وجود داشته، ولی اکنون وضع بسیار بهتر شده است.

در این سال‌ها چقدر حفاری غیرمجاز انجام شده است؟

نسبت به گذشته بسیار کمتر شده است. در بخشی از محوطه باستانی شوش دوربین مداربسته کار گذاشته شده است.

ماموران یگان حفاظت ما نیز در حد توان و بضاعتی که دارند به این مهم نظارت دارند، چون به هر حال محوطه بسیار بزرگ است و به دلیل واقع شدن در مرکز شهر، مشکلات شهری خاص خود را دارد. به هر حال فکر می‌کنم پیشرفت بسیارخوبی حاصل شده است.

موزه شوش چقدر با استاندارد‌های روز مطابق است؟

ساخت این موزه برمی‌گردد به بیش از50 سال پیش و معیارها و استانداردهای آن زمان، از نظر مطابقت با معیارهای امروزی فاصله زیادی دارد. مساحت زیربنایی آن بسیار کم و آثار نمایش داده شده به دلیل نبود فضا ناچیز است. آخرین چیدمان اشیای تاریخی موزه شوش برمی‌گردد به سال 83 که بنده انجام داده‌ام و از آن زمان تاکنون هیچ گونه جابه‌جایی و اشیای جدیدی به این موزه افزوده نشده است.

در کل می‌توان گفت ظرفیت تاریخی اشیای شوش، خیلی بیشتر از وضع نمایش داده شده آثار درون موزه فعلی است که وجود دارد. شاید اگر چند صد موزه در سطح کشورهم احداث شود، اشیای باستانی موجود در انبارهای شوش این ظرفیت را دارد که همزمان همگی این موزه‌های جدید را پوشش دهد.

سیما رادمنش - گروه فرهنگ و هنر