مسئولیت‌پذیری اکتسابی است نه ارثی

حالا روزی صد بار باید به او یادآوری کنید کارهایش را بموقع انجام بدهد؛ تازه اگر دلش بخواهد و احساس کند انجام دادن این کارها ضروری است، آنها را آن‌طور که دلش بخواهد، سامان می‎‌دهد. حالا دیگر شما باید دنبالش باشید و دائم از او بخواهید وظیفه‌اش را درست انجام بدهد.

کمی که دقت کنید متوجه می‌شوید انگار هیچ وقت یاد نگرفته چطور برای کارهایش برنامه‌ریزی کند و بدون این‌که مشکلی ایجاد شود، آنها را به پایان برساند.

بعضی‌ها این‌طور هستند؛ تا خودشان هم نخواهند، کاری نمی‌شود کرد. آنها مسئولیت‌پذیر نیستند و نمی‌توانند وظایفی را که به عهده‌شان ‌گذاشته می‌شود، بخوبی و در زمان مناسب انجام دهند. برای همین هم معمولا کسی روی حرفشان حساب نکرده و وظیفه مهمی را به آنها محول نمی‌کند.

کسی ذاتا بی‌مسئولیت نمی‌شود!

خانم سیدی، مادر دو دختربچه 12 و 9 ساله است. دختر بزرگ‌ترش همیشه مسئولیت‌پذیر بوده و هر کاری را که به عهده‌اش گذاشته‌اند، بخوبی تا آخرین مرحله انجام داده است. دختر کوچک‌تر، اما شیوه دیگری را در پیش گرفته و هیچ وقت مسئولیت کارهایش را نپذیرفته است. خانم سیدی برای مشورت و کمک به دختر کوچکش به مشاوران مختلفی هم مراجعه کرده و از آنها کمک خواسته است که البته تا حدی هم موفق بوده، ولی خودش فکر می‌کند دختر کوچک‌تر خانواده هیچ وقت نمی‌تواند مانند خواهرش رفتار کند؛ از نظر او این بچه بی‌مسئولیت متولد شده و حالا هم کاری از دست کسی ساخته نیست.

این در حالی است که دکتر مینا مجتبایی روان‌شناس در این زمینه به «جام‌جم» می‌گوید: مسئولیت‌ پذیری یا داشتن احساس مسئولیت، ویژگی اکتسابی است که انسان‌ها در طول زندگی به دست می‌آورند و می‌توانند آن را پرورش دهند. به عبارت دیگر، نمی‌توان مسئولیت‌پذیری را خصوصیتی ذاتی دانست که به ارث می‌رسد، بلکه این ویژگی کاملا قابل دستیابی و کسب کردن است.

بچه‌ها را مسئولیت‌پذیر بار بیاوریم

اگر مسئولیت‌پذیری کسب کردنی و آموختنی باشد، پس پدر و مادرها هم باید بیشتر دقت کنند تا فرزندان‌شان هر چه بهتر و زودتر این خصوصیت اخلاقی را بیاموزند. البته معنای این سخن، آن نیست که بزرگسالان نمی‌توانند احساس مسئولیت را در وجود خود پرورش دهند ولی همه می‌دانیم دوران رشد بهترین زمان برای ایجاد این قبیل خصوصیت‌ها در زندگی انسان است.

دکتر مجتبایی ضمن بیان این مطلب به والدین خاطرنشان می‌کند: برای تقویت احساس مسئولیت‌پذیری، رفتارهایی که در دوران رشد با فرزندتان دارید، بسیار مهم است و می‌تواند نقش موثری در این زمینه ایفا کند بنابراین توصیه می‌شود پدر و مادرها در سنین رشد و پس از آن مسئولیت‌هایی را به بچه‌ها محول کنند البته یادمان نرود کودک باید نتیجه انجام دادن یا ندادن مسئولیتش را خیلی زود ببیند و با آن روبه‌رو شود.

به این معنا که اگر فرزندتان مسئولیتی را که به عهده‌اش گذاشته شده بخوبی انجام داد باید او را تشویق و رفتارش را تقویت کنید و در صورتی که نتوانست مسئولیتش را انجام دهد، ابتدا باید به دنبال علت باشید. باید از او بپرسید چرا موفق نشده کارش را بدرستی انجام دهد و اگر شما برایش خوب توضیح نداده‌اید یا کودک آموزش لازم را در آن زمینه ندیده است، حتما سعی کنید با توضیح بیشتر مشکل را برطرف سازید.

در هر صورت، بسیار مهم است بچه‌ها در همان دوران کودکی با عواقب ناشی از انجام دادن یا ندادن مسئولیت‌ها روبه‌رو شوند.

افراد مسئولیت‌پذیر موفق می‌شوند

با دانستن موارد فوق سوالی مطرح می‌شود و آن این‌که چه کسی می‌تواند خودش را فردی مسئولیت‌ پذیر به حساب آورد و چه کسی باید به فکر رفع مشکلش در این زمینه باشد؟ خیلی‌ها تصور می‌کنند همین که کارهای زیادی را بپذیرند کافی است و این روحیه نشان‌دهنده احساس مسئولیت‌شان است، اما دکتر مجتبایی که این طرز فکر را چندان درست نمی‌داند، خاطرنشان می‌کند: فردی که کارش را بدرستی انجام می‌دهد و وظیفه‌ای را که به او محول شده است بخوبی به پایان می‌رساند، انسان مسئولیت‌پذیری است. این قبیل افراد در صورتی که احساس کنند در انجام کاری ضعف یا ایرادی دارند که موجب می‌شود کارشان بخوبی پیش نرود، درصدد رفع مشکل برمی‌آیند و سعی می‌کنند با استفاده از تجربیات خود، مشکلات را به حداقل برسانند.

کسانی که احساس مسئولیت می‌کنند، به گفته این روان‌شناس، افرادی صادق و درستکار هستند و کارهایی را که تعهد می‌کنند انجام دهند، بموقع و به بهترین شکل ممکن به پایان می‌رسانند.

اشخاصی که چنین ویژگی‌هایی دارند و دیگران آنها را افرادی مسئولیت‌پذیر می‌شناسند، اغلب انسان‌هایی موفق هستند که دیگران نیز از آنها راضی‌اند.

مسئولیت‌پذیری را تقویت کنید

وقتی می‌گویند مسئولیت‌پذیری ارثی نیست؛ اولین سوالی که به ذهن ما می‌رسد، این است که چه عواملی در ایجاد احساس مسئولیت‌ نقش دارد و چطور می‌توان این ویژگی مثبت را به وجود آورد یا آن را پرورش داد؟

دکتر مجتبایی در این باره چنین توضیح می‌دهد: به نظر می‌رسد عوامل و فاکتورهایی وجود دارد که در ایجاد احساس مسئولیت نقش ایفا می‌کند و موجب می‌شود برخی افراد مسئولیت‌‌پذیرتر از دیگران باشند. به عنوان نمونه، افرادی که احساس می‌کنند هر آنچه به دست می‌آورند، نتیجه و حاصل تلاش خودشان است و تصور می‌کنند باید بسیار تلاش‌ کنند تا به خواسته‌ها و اهداف‌شان برسند، معمولا انسان‌های مسئولیت‌پذیری هستند و احساس مسئولیت زیادی دارند. این گروه از افراد اغلب سعی می‌کنند خودشان کارهای مربوط به خود را انجام دهند و اگر متوجه نقص یا ایرادی هم بشوند، درصدد رفع آن برمی‌آیند.

در مقابل، کسانی که احساس مسئولیت پایینی دارند، فکر می‌‌کنند برای رسیدن به موفقیت فقط باید شرایط مناسب مهیا و فراهم شود و دیگران باید به کمک آنها بیایند تا کاری بخوبی پیش برود.

از طرف دیگر، سرزنش‌ها و تشویق و تقویت‌هایی که افراد در طول دوران رشد و در نتیجه انجام دادن یا ندادن مسئولیت‌هایشان دریافت می‌کنند نیز می‌تواند در این زمینه تاثیرگذار باشد.

این روان‌شناس با اشاره به این موضوع می‌گوید: برخی رفتارها در دوران رشد تقویت می‌شود که البته این موضوع، هم می‌تواند درونی باشد و هم ممکن است از طرف دیگران ایجاد شود. به عنوان نمونه، زمانی که دانش‌آموزان تلاش می‌کنند و نمره خوبی در امتحانات پایان سال به دست می‌آورند، خودشان هم از این وضع راضی هستند و احساس رضایت درونی دارند که چنین شرایطی می‌تواند موجب تقویت احساس مسئولیت آنها شود. از طرف دیگر، تشویق والدین یا معلم‌ها نیز عامل تقویت دیگری است که باعث می‌شود این خصوصیت به شکل الگوی رفتاری در شخصیت دانش‌آموز شکل بگیرد و برایش به شکل عادت دربیاید.

دکتر مجتبایی با اشاره به افرادی که برنامه‌ریزی‌ و هدف‌گزینی درستی ندارند و در نتیجه احساس مسئولیت‌شان هم پایین است، می‌گوید: گاه برنامه‌ریزی یا هدف‌گزینی افرادی که احساس مسئولیت بالایی ندارند، درست نیست. به عنوان نمونه، ممکن است چنین افرادی بیش از حد توانشان از خود توقع داشته باشند یا اهداف دوردستی برای خود در نظر بگیرند. با توجه به این که این قبیل افراد به این هدف‌ها نخواهند رسید، احساس می‌کنند ناتوان هستند و نمی‌توانند کاری را بدرستی انجام دهند. در نتیجه تمام تلاش خود را به کار می‌برند تا شکست‌شان را به شیوه‌ای توجیه کنند، پس دائم دیگران را مسئول این شکست‌ها قلمداد می‌کنند و همین موضوع باعث ضعف بیشترشان می‌شود.

این گروه هیچ وقت فکر نمی‌کنند شاید خودشان هم مشکلی داشته باشند و به تعبیری ایراد از طرف خودشان باشد. اینها همیشه در محیط بیرون به دنبال مقصر هستند و به این ترتیب می‌خواهند شکست‌های خود را توجیه کنند.

به گفته این روان‌شناس، کسانی که احساس مسئولیت پایینی دارند، معمولا یاد نگرفته‌اند بدرستی برنامه‌ریزی کرده و اهدافشان را تعیین کنند. آنها فکر می‌کنند انجام دادن کارهای مختلف و رسیدن به اهداف کوچک و بزرگ باید با کمک دیگران انجام شود و از نظر آنها دیگران باید برای موفقیت‌شان تلاش کنند.

گروه دیگری که ممکن است فاقد احساس مسئولیت باشند، افرادی هستند که در طول عمر از طرف خانواده بشدت حمایت شده‌اند و دیگرانی بوده‌اند که همیشه کارهای آنها را برایشان انجام داده‌اند. بنابراین طبیعی است این افراد در دوران بزرگسالی هم با چنین مشکلاتی روبه‌رو شوند.

ارثی نیست؛ پس تغییر می‌کند

بعضی‌ها عواقب مسئولیت‌ناپذیری را می‌دانند، اما تنها واکنش آنها این است که می‌ترسند و نگرانند ولی در همان شرایط هم قدم از قدم برنمی‌دارند و هیچ کاری برای بهبود شرایط نمی‌کنند. خیلی‌ها هم بر این باورند که فقط در دوران کودکی می‌توان این مشکل را حل کرد، با همین استدلال هم رفتار خود را توجیه می‌کنند و ترجیح می‌دهند در دوران بزرگسالی با عواقب ناشی از بی‌مسئولیتی کنار بیایند.

دکتر مجتبایی اما نظر دیگری دارد و می‌گوید: مسلما نخستین قدم برای ایجاد تغییر، خواست خود فرد است. یعنی اگر شخصی رفتار نامناسبی داشته باشد ولی هیچ وقت پیامد منفی ناشی از آن رفتار را دریافت نکرده و عاقبتش را متوجه نشده باشد، هیچ گاه نمی‌آموزد و نمی‌فهمد که خودش مسئول رفتارهایش است و نه هیچ کس دیگر. برای همین طبیعی است هیچ وقت هم برای رفع مشکلش تلاش نکند.

پس اولین گام این است که خود فرد باید بخواهد تا تغییر کند و مسئولیت تصمیم‌گیری‌ها، نظرات، کارها و برنامه‌هایش را بپذیرد.

به گفته این روان‌شناس، برنامه‌ها و راهکارهای خاصی نیز در این مورد وجود دارد که به افراد کمک می‌کند در صورت تمایل، احساس مسئولیت‌شان را پرورش دهند. در واقع، زمانی که کسی دائم شکست می‌خورد و در انجام کارهایش موفق نیست، تلاش می‌کند مشکلات و شکست‌هایش را به گونه‌ای توجیه کند و این وضع هم بتدریج برایش به یک عادت تبدیل می‌شود. در حالی که باید آگاهی افراد را افزایش دهیم و کاری کنیم این وضع از حالت عادت خارج و از ناخودآگاه به کاری خودآگاه تبدیل شود.

چنین افرادی باید یاد بگیرند دائم بر رفتارها و تصمیم‌هایی که می‌گیرند، نظارت داشته باشند و با دقت بررسی کنند چه تصمیماتی گرفته‌اند و هر تصمیمی چه نتیجه‌ای داشته است. همچنین اگر در زمینه خاصی مهارت ندارند، باید آموزش‌های لازم را ببینند و مهارت لازم را کسب کنند. فراموش نکنیم با شیوه‌های نه‌چندان پیچیده‌ای نظیر همین موارد می‌توانیم بر احساس و قدرت مسئولیت‌پذیری خود بیفزاییم.

نیلوفر اسعدی‌بیگی -‌ جام‌جم