قم باستان در قاب خانه تاریخی زند

خانه تاریخی زند بازمانده اواخر عصر قاجار است و بازتابی از معماری و فرهنگ کهن این مرز و بوم که معماری اصیل پارس را به رخ معماری عالمیان می‌کشد، جایی که نمایانگر هویت اصیل ایرانی است و هزاران حرف در دل خود برای گفتن با دوستدارانش دارد.

در نگاه اول دری چوبی با کلونی مفرغی دیده می‌شود که ذهن را به روزگار قدیم ایران می‌برد. گویی با قدم در این فضای باستانی به بیش از صد سال قبل در دل تاریخ سفر می‌کند.

پس از عبور از درب ورودی چوبی کوچک از جنس چوب گردو به راهرویی میان دو ساختمان حاجی خان در قسمت شرقی و خانه حاج علی در جانب غربی که یک متر طول دارد وارد می‌شود و بر خشت‌هایی مربع شکل پا می‌نهد.

موزه تاریخی زند در نگاه اول شامل دو حیاط است که مربوط به خانه دو برادر از  بازماندگان قاجار با نام های حاجی خان و حاج علی است که قدمت آن به 130 سال قبل یعنی اواخر دوره قاجار باز می‌گردد که 600 مترمربع مساحت دارد که مجموعه موزه مردم شناسی قم شامل این دو خانه می‌شود که دارای 14 اتاق، 36 درب و پنجره چوبی از جنس گردو و ون و 14 ستون سنگی است.

این بنا با توجه به مواد و مصالح موجود در منطقه که شامل سنگ، خشت، چوب، آجر و گچ بنا شده که شاخصه معماری عصر قاجار بوده و نشان از مصالحی است که در دل کویر ایران بیش از هرچیز در ساخت و ساز و معماری مورد استفاده قرار می‌گرفته که البته چند باری در طول تاریخ مرمت شده ولی بافت اصیل آن دست نخورده باقی مانده است.

خانه حاج علی

در بدو ورود به خانه وارد حیاطی می‌شوی که بر آجر فرش‌های منظم و مربعی شکل گام های گذاشته می‌شود و اولین چیزی که به چشم می‌آید حوضی هشت ضلعی با قوسی‌هایی در چهار ضلع فرعی و کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ در کف و فواره‌ای در مرکز حوض که درست در مرکز حیاط خودنمایی می‌کند، که با چهار باغچه یک متری در چهار سوی حوض محصور شده و گل های سرخ آن نشان از روح لطیف و دوستدار طبیعت ساکنان این خانه است.

این خانه دو سال پس از خرید خانه حاجی خان خریداری و در سال 1379 شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

روبری ورودی خانه یک ردیف پله پنج تایی دیده می‌شود که به دو اتاق تو در تو منتهی شده که امروزه قسمتی از بخش اداری موزه مردم شناسی می‌باشد؛ در ضلع میانی حیاط ردیفی دیگر از پله وجود دارد که با طی شش پله عریض به ایوانی یک متری می رود که 16 درب چوبی مستطیلی در دو جانب ایوان به چشم می‌خورد که به چهار اتاق راه می‌یابد.

در بدو ورود به اتاق‌های ضلع میانی بنا به راهرویی می‌رود با چهار ویترین که نمایشگر ابزار و سلاح‌های مفرغی، ظروف مسی و مفرغی و دیگر اشیا به نمایش درآمده است؛

دو جانب این راهرو دو اتاق دیده می شود که اتاق انتهایی کوچک و کمی نامتقارن است با پلانی ذوزنقه ای که بر دورتا دور دیوارهای اتاق قاب عکس های قم کهن را نمایش می‌دهد. گویی عکس‌ها با تو حرف می‌زند و تو را به روزگاران دور می‌برد که در تصویر به عرصه ظهور درآمده.

به اتاق دیگر رفته که بالای اتاق زنی با لباس‌های عصر قاجار با دستانی پینه بسته در حال آسیاب کردن گندم با سنگ ساب و هاون دستی است، در مجاورت او مردی گیوه دوز نشسته که نگاه خسته اش از مشقت سوزن زنی برای دوخت گیوه‌ها  حکایت می‌کند که سوی چشمانش را به زوال می‌برد، مرد دیگری با لباس محلی و قدی خمیده با گاوآهن چوبی در حال شخم زدن زمین کشاورزی خود است همه این‌ها حکایت از مشاغلی دارد که ساکنین قم قدیم به آنها مشغول بوده و اکنون در این اتاق در برابر چشم بازدید کنندگان به ظهور درآمده است.

ضلع دیگر بنا که به ورودی خانه متصل است با هشت درب چوبی کوچک به دو اتاق متصل بهم ختم می شود که در اتاق اول دو لنگه درب امامزاده باوره کهک قرار دارد که برای نگهداری آنها را به این موزه منتقل کردند که قدمتی 400 ساله دارد و دیگر اثری که در این اتاق دیده می شود منبر مسجد روستای وشنوه، که متعلق به 600 سال قبل است و در گوشه اتاق نیز ماکت بنا به چشم می آید.

در اتاق میانی مردی سفالگر را نشان داده که با ظرف و اشیا ساخته شده اش شغل خود را با توجه به مصالح موجود در منطقه معرفی می‌کند که پشت چرخ سفالگری در حال ساخت اشیا و ظروف سفالی برای فروش است.

از اتاق که بیرون میایی پس از عبور از سومین ردیف پله های خشتی به حیاط می رسی که با کمی چرخش به سمت راست و عبور از چند پله به درب چوبی مشبکی می رسی که به زیر زمین راه می یابد؛ سه تخت برای نشستن و گلیم هایی آویز شده بر دیوارها چیزهایی است که در نگاه اول در زیرزمین خانه به چشم می خورد؛ فضای میانی زیرزمین صحنه ای از قهوه‌خانه‌های قدیم را نشان می‌دهد که جایی برای رفع خستگی، تبادل اخبار و اطلاعات شهر و روستا میان ساکنین و عرصه ای برای نمایش پهلوانی و جوانمردی بوده که امروزه این نکته در قهوه خانه ها به فراموشی سپرده شده است.

از درب دیگر این فضا که روبروی درب ورودی زیرزمین بود از این محیط خارج می‌شود و به ایوان مشرف بر خانه حاجی خان دسترسی پیدا می‌کند.

کف حیاط خانه دیگر نیز همچون منزل برادرش با خشت هایی مربع که اندازه های یکسان دارد فرش شده و دیوارها با آجر که نمای داخلی آن با گچ است، پوشیده شده و مرکز حیاط تک درختی قد خمیده که روای قدمت خانه است در مجاورت حوض و باغچه‌های کوچک کف حیاط دیده می‌شود.

ستون های سنگی بنا در نگاه اول نظر هر بیننده تیزبین را به خود جلب می‌کند که پایه ستون، سرستون و قسمت میانی هرستون با ستون‌های دیگر از نظر طرح کاملا متفاوت بوده و زیبایی نمای حیاط را دوچندان کرده است.

سمت چپ دالان ورودی خانه چهار اتاق تودرتو دیده می‌شود که در راهروهای میانی چهارخمره سفالی که بیش از 800 سال قدمت دارد با طرح های ساده پشت شیشه درها به نمایش گذاشته شده است.

با عبور از دو پله کوچک به دالانی با طاق قوسی قدم می گذارد که در بخشی با یک رشته پله کم عرض که پیخ خورده به پشت بام راه می یابد و قسمت دیگر به اتاق های تودر تو ختم می شود.

بر دیوار اولین اتاق این ضلع ساختمان قاب هایی از نسخ خطی دیده می‌شود پس از آن با عبور از راهرویی کوتاه که در آن زنی ایرانی با طرحی از لباس های اصیل زنان قدیم با پارچه های رنگارنگ به نمایش گذارده شده و روبروی آنهم خمره ای بزرگ سفالین دیده می‌شود.

به دومین اتاق می‌روی که مرمت بخشی از بنای خانه را با بافت قدیمی آن نشان می‌دهد تا بینندگان از روند مرمت بنا و بافت تاریخی آن مطلع شوند و بازهم با عبور از راهروی کوچک دیگر که همچون راهرو قبل زنی با لباسی قدیمی قد برافراشته و روبرویش خمره دیگری با طرح گیس بافت به چشم می‌خورد.

اتاق سوم نیز با قاب هایی از لباس، کف پوش و گیوه، و پارچه‌های قدیمی که نشانگر پوشش و جنس پارچه منطقه در دوران تاریخی است، به نمایش درآمده است و اما اتاق آخر این ردیف محفلی است قرآنی که زنان با لباس هایی پوشیده چارقدهای بلند در حال قرائت قرآن و سواد آموزی به سبک قرآنی هستند.

با عبور از در چوبی مشبک و هلالی که طرح آن ریشه در باور مذهبی ساکنین خانه و منطقه دارد و یادآور هلال‌های مساجد است، به حیاط می رسی و با گذر از شش ردیف پله به ایوان مجاور راه می‌یابد که دو ستون و پنج درب مستطیل چوبی دیده می‌شود که این درها به دو اتاق منتهی می‌‌شود.

اتاقی که نمایشگر سبک و سیاق زندگی مردم ایران قدیم است؛ لحاف کرسی نقطه گرما بخش زندگی ساکنین شهر و روستا؛ محفل عشق و یادآور خوشی و مرارت های زندگی ایران قدیم؛ مکانی برای گردهمایی و بحث و هم صحبتی اهالی خانه با یکدیگر و...

در مرکز اتاق خانواده ای دیده می‌شود که به دور کرسی حلقه زده و در حال نوشیدن چایی هستند و بر یکی از مبل‌های اتاق مرد خانه که گویی خسته از همهمه بازار به محفل آرامش بخش زندگی پناه آورده دیده می‌شود؛ دیگر وسایل خانه چون  گنجه که کاربردی کمد امروزی را داشت، و صندوقچه های کوچک، فانوس که همان چراغ و روشنایی بخش خانه‌ها بود، بر طاقچه دیده می‌شود و تفنگی بر دیوار آویزان شده است.

ضلع مجاور بنا نیز پس از طی ایوان به وسیله یک راهرو یا پاگرد میانی به دو اتاق ختم می‌شود که اتاق جلویی مرد مسگری را نشان می دهد که کنار کوره اش در حال سفید کردن ظروف مسین است و دستان سیاه و سوخته اش را سخن از سختی کارش دارد.

قسمت دیگر اتاق زنی پای چرخ خود در حال نخ ریسی از پنبه هاست و کنار او یعنی در ورودی اتاق زنی پای دار قالی اش با نخ های رنگارنگ طرحی زیبا بر فرش خود می زند.

اتاق پشتی این بخش بازنمایی از مکتب خانه های قدیم است که مکانی آموزشی برای فرزندان بوده و معلم مکتب با کمک قرآن و دیوان حافظ و مولوی به بچه ها سواد می‌آموزد و در صورت نیاز برای تنبه آنها از چوب و فلک استفاده می‌کرده که در اینجا این وسیله تنبیه و اصلاح بچه نیز به چشم می خورد و با دیدنش درد را ناخودآگاه در کف پاهای خود حس می‌کنی؛ گویی تو به جای آن طفل خبط کرده ای و در حال مجازات و تنبیهی!

آخرین ضلع خانه نیز با با سه در دیده می‌شود که با دو پله و عبور از دالانی کوتاه به اتاق مشرف بر حیاط منتهی می‌شود که درب این اتاق به راهرو ورودی ساختمان راه می یابد.

برگزاری مسابقه نقاشی به مناسبت هفته میراث فرهنگی در خانه زند

خانه تاریخی زند در اوج سادگی بافت و مصالحش آرامش را برای روح هر ایرانی اصیل به ارمغان دارد که با حضور در این بستر تاریخی می تواند برای ساعتی با سبک و معماری زندگی ایران اصیل قدیم آشنا شده و حس آرامش و حجاب و حیای پوشش خانه های سنتی را از نزدیک دیده و تجربه کرد.

در راستای آشنایی بیشتر مردم و علی الخصوص دانش آموزانی که آینده سازان این مرز و بوم هستند، سازمان میراث فرهنگی استان قم ایده و پیشنهاد مدیر موزه مردم شناسی خانه تاریخی زند جهت برگزاری مسابقه نقاشی با موضوع ترسیم آثار موجود در این خانه به مناسبت هفته میراث فرهنگی را پذیرفته و تایید کرد که طی روزهای 30 و 31 اردیبهشت، این طرح برای اولین بار در ایران به اجرا گذاشته و مسابقه نقاشی در این بستر تاریخی برگزار شد.

به گفته سید مهدی امامی مدیر موزه مردم شناسی خانه تاریخی زند، طی این دو روز، دو مدرسه راهنمایی و چهار مدرسه دبستان پسرانه و دخترانه نواحی مختلف شهر قم برای شرکت در مسابقه نقاشی در خانه زند حضور یافتند که این استقبال جای خوشحالی دارد هرچند که بیش از این تعداد می‌توانست از این فضا بازدید و در مسابقه شرکت کنند ولی متاسفانه در متن ابلاغیه اینگونه مطرح شده بود که دانش آموزانی که نقاشی خوبی دارند برای شرکت در مسابقه به موزه انتخاب و فرستاده شوند.

وی علت فراخوان شرکت دانش آموزان در این مسابقه را چنین بیان کرد: کودکان مبلغین خوبی برای شناساندن مکان های تاریخی هستند چرا که دقت و حافظه خوبی دارند و با اشتیاق شرکت در مسابقه توجه بیشتری به آثار تاریخی می کنند و می توانند در شناسایی وطرح اینگونه مکان های تاریخی برای دوستان و خانواده های خود موثر افتند و به نشر و ترویج توجه و بازدید از اماکن باستانی کمکی موثر کنند.

امامی خاطر نشان کرد: آثار برگزیده معرفی و متناسب با سن دانش آموزان جوایزی به رسم یادبود جهت تشویق آنها برای آشنایی بیشتر با میراث کهن خود به نقاشان آثار برتر اهدا می شود.

شاخصه های خاص معماری خانه تاریخی زند

شاخصه معماری عصر قاجار استفاده فراوان از آجر است که در این بنا نیز به وفور به چشم می خورد و در زیر تاقی دور ساختمان یک ردیف خشت آبی رنگ به چشم می خورد که این رنگ آبی لعاب و یا رنگ نیست بلکه رنگ این نوع خاک است که با درجه معینی حرارت در کوره های آجرپزی به رنگ آبی در می آید.

از دیگر ویژگی های خاص و منحصر به فرد این ساختمان وجود ستون هایی است که هیچکدام از نظر طرح با دیگری یکی نیست و هرکدام طرحی متفاوت با سایر ستون ها دارد و این ایده در حاشیه کویر ویژه این شهر و این خانه است که احتمالا معمار و سازنده این بنا خواسته هنر خود را به رخ دیگر معماران بکشد.

سومین ویژگی خاص و منحصر به فرد این بنا طرح پایه ستون های ساختمان است که دستی را که دسته گلی را گرفته نمایش می‌دهد و بیانگر خوش آمدگویی بخش شاه نشین در لحظه ورود شاه به ساختمان بوده که در حاشیه کویر چنین طرحی تاکنون مشاهده و یافت نشده است.

متاسفانه آثار باستانی ایران عزیزمان در سال‌های اخیر مورد اهمال و کم توجهی قرار گرفته و اندکی جای تامل دارد تا برای رفع این معضل در راستای آشنایی و یا به بیان بهتر آشتی نسل جدید با هویت و اصالت کهن خود با فرهنگ سازی و تبلیغات صحیح و به جا، سازمان میراث فرهنگی تدبیری اساسی بیندیشد و با نشر و ترویج فرهنگ و معماری و افزایش آگاهی و اطلاع مردمان امروزی از سبک و سیاق زندگی و معماری کهن تلاش و برنامه ریزی دقیقی انجام دهد.(مهر)