از آن بالا شما را می‌پایند

آن وقت‌ها اگر از سر تا ته کوچه را نگاه می‌کردی شاید به زحمت یک خانه دو طبقه می‌توانستی پیدا کنی، اما بزرگ‌تر که شدیم خانه‌های حیاط‌دار قدیمی هم جایشان را به برج‌های سر به فلک کشیده دادند.

حالا دیگر قدم زدن در حیاط خانه قدیمی پدربزرگ هم به این راحتی‌ها نیست، چون احساس می‌کنی ده‌ها چشم از ساختمان‌های اطراف به حیاط خانه دوخته شده، شاید این هم یکی از همان پیامدهای ناخوشایند زندگی شهری است.

طعم تلخ ناامنی

تا همین 10، 15 سال پیش بیشتر خانه‌ها حیاط‌دار و کوتاه‌مرتبه بود و همین موضوع موجب می‌شد خانه‌ها به یکدیگر اشراف نداشته باشد.

این خانه‌ها معمولا 60 درصد به زیرساخت اختصاص داشت و 40 درصد به حیاط و البته این حیاط هم پر بود از پوشش گیاهی که زیبایی و پاکیزگی محیط‌‌زیست و با نشاط بودن ساکنان خانه را به دنبال داشت، اما در یکی دو دهه اخیر با تغییر تدریجی الگوی ساخت و ساز در کشور و بخصوص کلانشهرها بیشتر ساختمان‌های بلند بدون ضابطه بالا رفته و پارکینگ‌ها هم جای آن پوشش‌های گیاهی را گرفته است.

تمام اینها شرایطی ایجاد کرد که ساختمان‌ها به یکدیگر مشرف باشد، وضعی که موجب ناراحتی و نداشتن احساس امنیت در ساکنان این خانه‌ها شده است.

شاید باورتان نشود اگر بگوییم ابتدا غربی‌ها بودند که از معماری ساختمان‌های ما الگوبرداری کردند و با شناخت فرهنگ مردم خودشان و با توجه به نیاز انبوه‌سازی، آنها را با تغییراتی علمی و کار شده تبدیل به آپارتمان‌های 45 تا 75 متری کردند و این طراحی و معماری سنتی شرقی با تغییراتی دوباره به ایران برگشت.

اتفاق مهمی که در این جریان افتاد، این بود که معماری اصیل، سنتی و بومی خودمان را در نظر نگرفتیم و آن را با فرهنگ‌مان تطبیق ندادیم و حالا نتیجه‌اش ساختمان‌های سر به فلک کشیده‌ای است که در خوشبینانه‌ترین حالت شاید بسیاری از اصول شهرسازی در آن رعایت شده باشد، اما احساس امنیتی که یک خانه‌ باید به ساکنانش بدهد مورد بی‌توجهی قرار گرفته است.

یزدان کاکایی، کارشناس ارشد روا‌ن‌شناسی در گفت‌وگو با «جام‌جم»، احساس امنیت نداشتن را یکی از پیامدهای جدی تغییر الگوی ساخت و سازهای شهری به بلندمرتبه‌سازی و زیرسوال رفتن حریم‌های شخصی در نتیجه همین موضوع می‌داند و می‌گوید: انسان‌ها نیز مانند سایر موجودات برای خودشان حریم و قلمرو دارند و هر عاملی که این حریم را تهدید کند، احساس ناخوشایندی مانند ناامنی به افراد دست می‌دهد.

به گفته این روان‌شناس، هرگونه تعرض به محدوده حریم شخصی افراد با احساس ناامنی همراه است که این شرایط در قالب رفتارهای ناخوشایندی چون اضطراب، پرخاشگری، کاهش آستانه تحمل و زودعصبانی شدن در رفتارهای روزمره شهروندان خود را نشان می‌دهد که بتدریج ممکن است حالت بیمارگونه نیز به خود بگیرد.

بلندمرتبه‌سازی با حرکتی شتابزده

مشرف بودن خانه‌ها به یکدیگر و سایه‌اندازی ساخت و سازها روی هم پیامد حرکت شتابزده و بدون فکر در 15 سال گذشته به سوی بلندمرتبه‌سازی در کلانشهرها و بویژه پایتخت بوده است.

بهروز کاشف، کارشناس ارشد شهرسازی و معماری، مشرف بودن خانه‌ها به یکدیگر را از مهم‌ترین پیامدهای بلندمرتبه‌سازی، آن هم بدون رعایت الزامات و قواعد شهرسازی می‌داند.

کاشف رشد بلند‌مرتبه‌سازی در دوره زمانی 10 تا 15 سال اخیر در کلانشهرها را امری اجتناب‌ناپذیر دانسته و می‌گوید: در آن سال‌ها به دلیل مشکل کمبود زمین از یکسو و نیاز جامعه و اقتصادی شدن موضوع مسکن از سوی دیگر تنها راه چاره این بود که بلند‌مرتبه‌سازی به یک فرصت تبدیل شود، اما متاسفانه به دلیل شرایط اجباری و عجله‌ای که وجود داشت در این زمینه درست کار نشد.

وی معتقد است: درواقع چون الزامات لازم در بلندمرتبه‌سازی رعایت نشد و این موضوع مورد بی‌توجهی قرار گرفت، این وضع شرایطی به​وجود آورد که بلندمرتبه‌سازی‌ها بدون در نظر گرفتن ضوابط و الزام‌هایی مانند مشرف نبودن‌، سایه‌اندازی و موضوعات دیگر انجام شد و در نتیجه مشرف شدن خانه‌ها به یکدیگر از پیامدهای همین بلندمرتبه‌سازی شد.

کاشف تاکید می‌کند: می‌توانستیم با تکیه بر الگوهای ساخت و ساز ایرانی ـ اسلامی در چیدمان بلندمرتبه‌ سازی‌ها از مشرف شدن ساخت و سازها به یکدیگر جلوگیری کنیم، این‌که اگر مجبور به بلندمرتبه‌سازی شدیم حداقل فاصله 25 متری ساخت و سازها از یکدیگر رعایت شود تا با نگاه مستقیم و غیرمستقیم خانه‌ها به یکدیگر دید نداشته باشند.

مسکنی برای ساخت و سازهای آینده

چه بخواهیم و چه نخواهیم در سال‌های گذشته، نداشتن قانون روشنی که استناد به آن بلندمرتبه‌ سازی‌ها را اصولی کند، موجب شد ساخت و سازها بدون توجه به نکاتی مانند مشرف بودن یا سایه‌اندازی ساختمان‌ها به یکدیگر انجام شود.

این کارشناس ارشد شهرسازی و معماری معتقد است: متاسفانه در دوره‌های گذشته هر جا توانستیم و زورمان رسید مجوز ساخت و ساز و بلندمرتبه‌سازی داده شد در حالی‌ که این فرهنگ را می‌توانستیم طور دیگری وارد کلانشهرها کنیم.

به هر حال، حالا کار از کار گذشته و اتفاقی که نباید، در دوره‌های پیش افتاده است، اما در شرایط فعلی می‌توان با ضوابط جدیدی که برای بلندمرتبه‌سازی طراحی و تدوین کرد برای موضوع بلندمرتبه‌سازی‌ها در کلانشهرها و بخصوص پایتخت مانند یک مسکن عمل کرد و در واقع از این به بعد بلندمرتبه‌سازی‌‌ها را اصولی و اصلاح شده انجام داد.

این‌که قوانین و الزامات بلندمرتبه‌سازی در طرح جامع تفصیلی شهر تهران لحاظ شود، موضوعی است که این کارشناس ارشد شهرسازی به آن تاکید دارد.

به این ترتیب اگر ساخت و سازها مطابق طرح تفصیلی انجام شود، کمترین آسیب را به شهر خواهد زد و ناهنجاری‌های شهری کمتر خواهد شد.

بلندمرتبه‌سازی قانونمند می‌شود

بلندمرتبه‌سازی یک نیاز است و اگر براساس مولفه‌های کارشناسی انجام شود، می‌تواند بسیار کار‌آمد و موفق عمل کند، اما متاسفانه هنوز قوانین و قواعد منظم و جدی که بلندمرتبه‌سازی‌ها در کلانشهرها و همچنین در پایتخت با استناد به آن انجام شود، وجود ندارد، اما گویا در طرح تفصیلی شهر تهران برای این وضع چاره‌اندیشی شده است.

مدیرکل شهرسازی و طرح‌های شهری شهرداری تهران می‌گوید: با اجرای رسمی طرح تفصیلی پایتخت از ابتدای سال آینده بلندمرتبه‌سازی در کلانشهر تهران قانونمند خواهد شد.

مجید پاکساز به جام‌جم می‌گوید: خوشبختانه طرح‌های جدید شهر تهران به صورت ساختاری ـ راهبردی تهیه شده است و یکسری انعطاف‌ها برای این‌که ساخت و سازهای شهری با دقت و توجه بیشتر به مولفه‌های شهرسازی در آنها انجام شود، دنبال می‌شود.

به گفته پاکساز، یکی از درخواست‌هایی که در پایتخت روی میز مسئولان شهرداری قرار گرفته درخواست شهروندان برای بلندمرتبه‌سازی است.

وی توضیح می‌دهد: بلندمرتبه‌سازی‌ها در سال‌های گذشته در پایتخت به​صورت پراکنده انجام شده بدون این‌که الگوی کاملی برای بلندمرتبه‌سازی‌ها داشته باشیم؛ این‌که بلندمرتبه‌سازی در فلان منطقه در چه مکان‌هایی باید انجام شود یا در کجا انجام نشود؟ این‌که ویژگی‌های این بلندمرتبه‌سازی‌ها چه نکاتی باید باشد؟ سازندگان آنها چه نکاتی را باید رعایت کنند؟ یا این‌که نباید روی گسل‌ها و رود دره‌ها انجام شود.

در واقع، هیچ‌گاه قانون نوشته شده دقیقی که بتوان در بلندمرتبه‌سازی‌های شهری الزامات آن را رعایت کرد وجود نداشته است، اما در طرح توسعه جدید شهری (طرح تفصیلی شهر تهران ـ شهرداری تهران) در بلندمرتبه‌سازی‌ها دو نکته مورد توجه قرار گرفته است: اول در نظر گرفتن چارچوب‌های عملی برای مکان‌یابی ساختمان‌های بلندمرتبه و در حال احداث و دوم این‌که ساخت و سازها باید دارای چه ویژگی‌هایی باشد.

این‌که ساخت و سازها در یک خط مستقیم انجام نشود، بلندمرتبه‌سازی‌ها طوری نباشد که کوه‌های البرز پشت ساختمان‌های بلندمرتبه گم و پنهان شود، خانه‌ها مشرف به هم نباشند و ساخت و سازها حقوق ارتفاقی یکدیگر را با سایه انداختن روی ساختمان‌های مجاور به طوری که اهالی را از نور طبیعی محروم کند، همچنین این‌که ساختمان‌ها بی‌قواره و بی‌روح نباشد همه ازجمله نکاتی است که در طرح تفصیلی شهر تهران و در بحث بلندمرتبه‌سازی مورد توجه قرار گرفته است.

پاکساز به این نکته مهم نیز اشاره می‌کند که تلاش شده از ساخت و سازهای هرمی شکل جلوگیری شود، ساخت و سازهای هرمی یعنی ساخت و سازهایی که هر چه به سمت ارتفاع می‌رویم از مساحت آنها کاسته می‌شود.

مدیرکل شهرسازی و طرح‌های شهری شهرداری تهران تصریح می‌کند: خوشبختانه در چند ماه گذشته با اجرای پایلوت طرح تفصیلی شهر تهران در مناطقی از پایتخت و تشکیل کمیته تخصصی و بهره‌گیری از خدمات مشاوران طرف قرارداد شهرداری و استفاده از تجربیات اجرای آزمایشی طرح تفصیلی در مناطقی از شهر و همچنین بهره گرفتن از تجارب مفید و موثر دیگر کشورها در بلندمرتبه‌سازی به جمع‌بندی‌هایی رسیدیم که حاصل آنها تبدیل به دستورالعمل‌هایی شده است.

به این ترتیب که در طرح تفصیلی جدید شهر تهران، بلندمرتبه‌سازی دارای قوانین و قواعد محکم و مدونی شده است. حالا که ساخت و سازها با سرعت اجتناب‌ناپذیر در زندگی شهری ادامه دارد و به دلیل نیاز روزافزون جامعه به مسکن توقف این حرکت نیز اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد، بنابراین منطقی‌ترین راه این است که با قانونمند شدن هرچه بیشتر قواعد زندگی شهری از پیامدهای ناخوشایند بلندمرتبه‌سازی که نادیده گرفتن آنها تاثیر منفی بر روح و روان افراد از یکسو و تضییع حقوق شهروندان را از سوی دیگر به همراه دارد، جدی‌تر نگاه کرد.

پوران محمدی - گروه جامعه