از غذا تا سلامت

تغذیه بد و نادرست با تأثیر مستقیم روی عملکرد اندام‌ها و دستگاه‌های مختلف بدن منشأ ایجاد بسیاری از بیماری‌ها و اختلالات بدنی است. سوء‌تغذیه موجب بروز اختلالات قلبی و عروقی، بیماری‌های گوارشی، عوارض خونی، بروز انواع عفونت‌ها و برخی از سرطان‌هاست.  ضعف سیستم ایمنی بدن، تأخیر در بهبود انواع عفونت ها، تحلیل قوای جسمانی و ضعف در انجام فعالیت‌های فیزیکی و نیز نقص در عملکرد سیستم گوارش از دیگر عوارض سوءتغذیه در بدن است. همچنین به دلیل اهمیت فوق العاده مواد غذایی در رشد و نمو بدن، تغذیه، نقش عمده‌ای در دوران مختلف رشد ایفا می‌کند. توجه به نظام صحیح تغذیه در دوران کودکی و بلوغ از اسباب اصلی حصول به رشد بدنی است. سوءتغذیه در کودکان علاوه بر اثرات سوء و زیانبار در بروز انواع اختلالات بدنی و بیماری‌های مرتبط، باعث به تعویق افتادن رشد یا حتی رشد ناقص می‌شود. انواع منحنی‌های استاندارد رشد کودکان که نسبت سنی قد و وزن را می‌سنجند، تأثیر تغذیه نامطلوب را در رشد کودکان زیر 5 سال به طور دقیقی نشان می‌دهند. تأثیر جبران ناپذیر دیگری که سوءتغذیه در این سنین دارد، اثرات سوء بر رشد سیستم عصبی و تکامل قوای ذهنی است.

دوره بسیار تأثیرپذیر دیگر زندگی، دوره نوجوانی و پیش از بلوغ است. در این دوره به سبب نیازهای فوق‌العاده بدنی و افزایش سوخت و ساز بدن، توجه نکردن به تغذیه در فرد، منجر به صدمات و لطمات جسمانی متعددی می‌شود. به تأخیر افتادن بلوغ، به دلیل اختلال در سیستم‌های هورمونی بدن، کاهش رشد یا رشد ناقص بدنی، بروز انواع اختلالات عصبی و روانی و ده‌ها مورد دیگر نمونه‌ای از عوارض سوءتغذیه در دوران بلوغ است.

فقر عامل سوءتغذیه

دکتر حسینعلی شهریاری، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی، با بیان این‌که گرانی و فقر اقتصادی باعث شده بیشتر مردم کشور برای استفاده از مواد غذایی مفید و کافی با مشکل مواجه شوند، می‌گوید: سوءتغذیه می‌تواند اثرات نامطلوب و مخربی به جای گذارد تا جایی که جبران آن به‌هیچ‌وجه امکان‌پذیر نیست.

عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس، شرایط و ساختار غذا و تغذیه مردم کشور را نامناسب عنوان می‌کند و می‌گوید: متاسفانه درصد قابل توجهی از جامعه ما به سبب فقر اقتصادی و نداشتن یک سبد غذایی مناسب، در جذب پروتئین حیوانی با مشکل جدی مواجهند. وی با تاکید بر عدم دسترسی مطلوب به مواد‌غذایی از سوی بخش عظیمی از جامعه به دلیل مشکلات اقتصادی، برنامه‌ریزی دقیق از سوی مسوولان را در این زمینه مورد توجه قرار می‌دهد و می‌افزاید: مساله‌ای که به عنوان خط مطلق فقر در جامعه مطرح است و این که درصد قابل توجهی از جامعه ایران قادر به استفاده از مواد غذایی مناسب نیستند، در سبد غذایی مطلوبی که جامعه باید استفاده کند، تاثیر می‌گذارد.

نایب رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس، مشکل گرانی میوه‌ها و مواد غذایی را یکی دیگر از علل عدم دسترسی مردم به مواد مناسب غذایی دانسته و تصریح می‌کند: متاسفانه یارانه‌هایی که به مواد غذایی پرداخت می‌شود، عادلانه نیست، در حالی که این نوع یارانه را باید به قشر آسیب‌پذیر بیشتر اختصاص داد. مثلا در حال حاضر 40 درصد شیر یارانه‌ای کشور در تهران مصرف می‌شود؛ در صورتی که شاید در تهران 10 درصد جمعیت کشور زندگی می‌کنند. متاسفانه توجه دولتمردان بیشتر روی تهران است، و چون تهران پایتخت است، رسیدگی بیشتری به آن می‌شود و مناطق محروم و فقیر نشین تقریبا فراموش شده‌اند.

نماینده مردم زاهدان در مجلس، می‌گوید: با وجود تشکیلاتی که در این بحث غذا وجود دارد، به نظر نمی‌رسد در این خصوص مشکلات قانونی داشته باشیم؛ در حالی که مشکلات ما مشکل مدیریتی است و با توجه به قوانین فراوان، اگر تشکیل سازمان غذا و دارو نیز به عنوان یک سازمان درست با مدیریت مطلوب صورت گیرد، مثمرثمر خواهد بود. در صورتی که هرچه قانون تهیه کنیم، ولی مدیران نتوانند آن را اجرا کنند، مشکلی از جامعه برطرف نمی‌‌شود.

کمبودهای تغذیه‌ای

عمده‌ترین مشکلات تغذیه‌ای کشور سوءتغذیه ناشی از کمی دریافت پروتئین و انرژی ، کمبود ید، کمبود آهن و کم‌خونی ناشی از آن و کمبود روی است. کمبود ویتامین‌های گروهB  مثل ویتامین2B  و کمبود ویتامینD  نیز در کودکان گزارش شده است. بعضی از این کمبودها به سبب فقر مواد مغذی در غذاهای منطقه گروه‌های سنی را درگیر می‌کند ولی کودکان به دلیل افزایش نیاز در دوران رشد، بیشتر در معرض خطر قرار می‌گیرند. افزایش نیاز در این دوران قابل توجه است و کودکان در جهش‌های رشد نیاز بیشتری به مواد مغذی و ریز مغذی‌ها مانند ید و آهن دارند. شیوع کمبود آهن و کم‌خونی فقر آهن نیز در دختران پس از بلوغ به دلیل خونریزی ماهانه افزایش می‌یابد. سایر کمبودها مانند کلسیم و ویتامینD  نیز در دوران کودکی و نوجوانی به طور یکسان بر هر دو جنس اثر می‌گذارد ولی در نهایت زنان بیشتر در معرض خطر کمبود کلسیم و ویتامینD  قرار می‌گیرند.

کمبود روی در کودکان زیر 2 سال در کشور حدود 20 درصد است؛ اما در برخی مناطق کشور این کمبود بسیار شدیدتر است. در مناطق روستایی جنوب کشور مانند استان سیستان و بلوچستان، کرمان و جنوب خراسان، کمبود روی بیش از 70 درصد است. همچنین 30 در صد کودکان استان‌های آذربایجان‌شرقی و غربی و اردبیل از این کمبود در رنجند. این کمبود در کودکان شش ساله کشور 30 درصد است که در اقلیم جنوبی به بیش از 45 درصد می‌رسد و باز هم مشکل در مناطق روستایی شدیدتر و حدود 50 درصد است. متاسفانه این کمبود در زنان باردار کشور نیز بالاست. در مجموع 40 در صد زنان باردار 5 ماهه و بالاتر در معرض کمبود هستند. این کمبود در زنان باردار برخی مناطق به بیش از 60 در صد می‌رسد. کمبود روی در جوانان نیز در کل کشور نزدیک به 30 در صد است و شیوع آن در مناطق روستایی با اختلاف معنی‌داری بیش از مناطق شهری است.

در حد فاجعه

از سال‌ 1950 به بعد، در مجامع بهداشتی و پزشکی بحث‌هایی در خصوص مضر بودن شکر برای سلامت انسان مطرح شده است. امروزه تأثیرات منفی مصرف بیش از اندازه شکر مشخص شده است. با وجود این، سرانه مصرف شکر برای هر ایرانی 30 کیلوگرم است در حالی که این میزان در جهان 5/13 کیلوگرم و بدون احتساب چین 8 کیلوگرم است. ابتلا به انواع بیماری‌ها نظیر چاقی، افزایش قند خون، ناراحتی‌های پوستی و ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی تنها قسمتی از مشکلات مصرف شکر است. از سوی دیگر استفاده مرتب از شکر موجب وابستگی خاص فرد به این مواد شده و در صورت عدم مصرف آنها مغز احساس نیاز به دریافت این‌گونه مواد می‌کند. مصرف شکر نه تنها این مشکلات را ایجاد می‌کند بلکه با ایجاد سیری (بخصوص در کودکان) مانع مصرف مواد غذایی مفید برای بدن می‌شود. پوسیدگی دندان نیز یکی از مسائلی است که همیشه در کنار بحث‌های موجود در مورد شکر مطرح بوده است.

غذاهای سریع

چند سالی است که غذاهای حاضری یا فست فودها جای خود را در میان غذاهای کشور ما باز کرده‌اند.  فست فودها یا غذاهای آماده، غذاهایی هستند که خیلی آسان و سریع تهیه می‌شوند و در رستوران‌ها با همین نام عرضه می‌شوند. تحقیقاتی که تا پیش از این در رابطه با غذاهای آماده یا فست فود‌ها ارائه شده بود، همگی در مورد خطر روغن بیش از حد و غیر استاندارد در این نوع غذاها، به مصرف کنندگان هشدار می‌داد. تحقیقات جدید میزان بالای نمک موجود در این غذاها را نیز زیر سوال برده است. از سوی دیگر برای حفظ و نگهداری دراز ‌مدت غذاهای حاضری و خوش‌طعم کردن آنها، از افزودنی‌های متعددی استفاده می‌‌شود. این افزودنی‌ها به همراه دیگر فرآیندهایی که روی غذا انجام می‌شود، موجب از دست رفتن بخش زیادی از ارزش غذایی آنها می‌شود. بیشتر غذاهایی که در این رستوران‌ها عرضه می‌‌شود، به شکل سرخ ‌شده است و بدتر از همه، این‌که برای سرخ ‌کردن این غذاها از روغن‌های نباتی جامد استفاده می‌‌کنند. درصد اسیدهای چرب اشباع و ایزومرهای ترانس در این روغن‌ها بالاست.

کالری بسیار بالای این غذا‌ها موجب شده تا مصرف آنها چاقی را به ارمغان آورد و  چاقی خود به معنای افزایش بیماری‌های قلبی  عروقی، دیابت، ‌سرطان روده، سرطان معده،‌ ‌سرطان سینه، آرتروز، فشار خون بالا، نازایی و... است.

میوه و سبزی اندک

مطالعات نشان داده‌اند مصرف فراوان میوه و سبزی خطر ابتلا به بسیاری از بیماری‌های مزمن نظیر بیماری‌های قلبی، سرطان، دیابت، پرفشاری خون و چاقی را در افراد کاهش می‌دهد. بر اساس توصیه سازمان بهداشت جهانی هر فرد باید روزانه 5 سهم یا 5 بار میوه بخورد و هر سهم میوه معادل یک سیب کامل است اما متاسفانه در کشور ما حدود 86 درصد جمعیت کمتر از این میزان میوه مصرف می‌کنند. این سازمان توصیه می‌کند برای حفظ سلامت و پیشگیری از بیماری‌ها باید روزانه حداقل 400 گرم میوه و سبزی‌ و 30 گرم حبوبات و انواع مغزهای مختلف و دانه‌های روغنی مثل تخم کدو، آفتابگردان و غیره مصرف شود. افرادی که در وعده‌‌های چند ‌گانه‌ تغذیه روزانه، مدام از سبزی‌‌های خام یا پخته ‌استفاده می‌کنند، کمتر از دیگران در معرض ابتلا به بیماری‌های قلبی  عروقی قرار دارند. سازمان بهداشت جهانی مصرف روزانه 30گرم فیبر را برای آقایان و 23 گرم را برای خانم‌ها توصیه می‌‌کند.

نمک بالا

سرانه مصرف نمک در کشور 10 تا 15 گرم در روز برای هر فرد است که این میزان بنا بر توصیه سازمان‌های بین‌المللی باید به 2 تا 3 گرم در روز کاهش پیدا کند.

با توجه به شیوع بالای بیماری‌های قلبی  عروقی و پرفشاری خون در کشور ما، مصرف زیاد نمک به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل خطر در بروز این بیماری‌ها محسوب می‌شود. بر اساس تحقیقات انجام شده از سوی اداره بهبود تغذیه جامعه معاونت سلامت وزارت بهداشت، از هر 800 مورد مرگ و میر در کشور 300 مورد ناشی از بیماری‌های قلبی  عروقی است. با توجه به نقش نمک در بروز این بیماری‌ها و مصرف آن در کشور به میزان 5 برابر استاندارد جهانی، می‌توان به اهمیت این مساله پی برد. گرچه برای پیشگیری از بیماری‌های قلبی  عروقی و افزایش فشار خون، مصرف کم نمک توصیه شده است، اما همان مقدار کم باید از نمک‌های یددار تصفیه شده باشد تا ید مورد نیاز بدن را تأمین نماید و از طرفی عوارض احتمالی ناشی از وجود ناخالصی‌ها در نمک نیز برطرف شود. وجود ناخالصی‌ها در نمک علاوه بر ایجاد عوارض نامطلوب باعث کاهش شوری نمک شده و در نتیجه افزایش مصرف نمک را به دنبال دارد.

نوشابه زیاد

بر اساس گزارش منتشر شده توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سرانه مصرف نوشابه‌های گازدار در ایران 42 لیتر است. در حالی که میانگین مصرف نوشابه‌های گازدار در دنیا برای هر فرد 10 لیتر است. در 20 سال اخیر مصرف نوشابه‌های گازدار در کشور، نزدیک به 15 درصد افزایش داشته است؛ در حالی که در همین مدت مصرف لبنیات و شیر تنها یک دهم درصد رشد داشته است. مصرف یک نوشابه می‌تواند علاوه بر ورود حدود 10 قاشق چای‌خوری شکر به بدن، قند و فشار خون را نیز افزایش دهد.

چاقی و افزایش وزن یکی از اصلی‌ترین مشکلات نوشابه‌ است. نوشابه اگرچه ارزش غذایی ندارد، اما به سبب شیرین‌کننده‌هایی که در ساخت آن به کار می‌رود، کالری بالایی دارد و چاق‌کننده است. از طرفی نوشابه‌ باعث می‌شود آهن موجود در غذا جذب نشود و به همین دلیل موجب  کم‌خونی می‌شود. این موضوع بخصوص در کودکان و زنان، به شکل شدیدتری خود را نشان می‌دهد. همچنین مصرف نوشابه موجب پوکی‌استخوان نیز می‌شود.

لبنیات اندک

بر اساس اعلام دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت، سرانه مصرف شیر ایرانیان 91 کیلوگرم در سال است، این در حالی است که در اروپا این سرانه 300 کیلوگرم برآورد می‌شود.

مصرف لبنیات ایرانیان روزانه 139 گرم است  که 38‌گرم از این میزان را شیر تشکیل می‌دهد، این در شرایطی است که مصرف مطلوب لبنیات هر فرد باید روزانه 225 تا 240 گرم باشد. همچنین بر اساس گزارش وضعیت عوامل خطر بیماری‌های غیرواگیر وزارت بهداشت، تنها حدود 65 درصد از افراد جامعه روزانه یک بار یا بیشتر لبنیات مصرف می‌کنند و 2 درصد ایرانی‌ها در طول هفته هیچ‌گونه لبنیاتی مصرف نمی‌کنند. بر این اساس 3/4 درصد ایرانیان یک بار و 8/6 درصد 2 بار در هفته از لبنیات استفاده می‌کنند، 6/8درصد مردم 4 بار، 1/4 درصد 5 بار و 7/3 درصد 6 بار در هفته از لبنیات تغذیه می‌کنند. افراد 55 تا 64 ساله و افراد 35 تا 44 ساله نیز به ترتیب کمترین و بیشترین مصرف لبنیات را به خود اختصاص داده‌اند.

علی اخوان بهبهانی