هویت ‌ایرانی ‌در‌ فضای ‌اینترنت‌

شما از اولین نفراتی هستید که در کشور بحث اینترنت را مطرح کرده‌اید. از چه زمانی اینترنت مطرح شد و سوال مهم‌تر این که از چه زمانی نشانی‌های ایرانی در وب قرار گرفت؟

بیست سال پیش امکان دسترسی محققان پژوهشگاه دانش‌های بنیادی که در آن زمان مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات نامیده می‌شود به امکاناتی مشابه آنچه محققان کشورهای پیشرفته از آن برخوردار بودند، هدف اصلی ما بود. بخصوص این که ارتباطات بین‌‌المللی در آن زمان بسیار سخت‌تر از حال بود. در آن زمان خیلی از افرادی که برای ادامه تحصیل و فرصت مطالعاتی به خارج سفر کردند، می‌دانستند که امکانی به نام ایمیل در آنجا وجـود دارد کـه مـحققان و دانشگاهیان به کمک آن می‌توانند با هم در ارتباط باشند. ما هم برای آن که این امکان را در کشورمان ایجاد کنیم، پرس‌وجو کردیم و به کمک مرحوم عبدالسلام، رئیس وقت مرکز تحقیقات فیزیک نظری در تریست ایتالیا به شبکه تحقیقات اروپا EARN متصل شدیم. این درواقع بخشی از شبکه bit Net بود بعدا متوجه شدیم که شبکه دیگری به نام اینترنت درحال ربودن میدان است و به آن نیز وارد شدیم.

حضور رسمی ما در اینترنت از اواسط فروردین 1373 و همزمان با رسـمـیـت.ir  و اعـطـای امـتیاز آن به پژوهشگاهIPM  بود. هرچند از چند ماهی پیش از آن در اینترنت حـضـور داشـتـیـم، مـنـتـهـی بـا پـسـوند دانشگاه وین اتریش.
پس بنابراین از نظر زمان حضور اولیه در اینترنت تاخیر زیادی نداشتیم.

 آقای دکتر به عنوان مسوول ثبت دامنه.ir  چه مزایا و ویژگی‌هایی برای این دامنه نسبت به دامنه‌های عمومی قائل هستید؟

همین که نشانی ملی در نشانی ظاهر می‌شود ایجاد غرور ملی می‌کند و حضور کشورمان را در شبکه جهانی اینترنت نشان می‌دهد. البته این موضوع محاسن دیگری هم دارد؛ از جمله این که ارزی بابت ثبت دامنه از کشور خارج نمی‌شود. در حالی که درباره دامنه‌های دیگری مثل.info, .org, .net, .com و.biz  بخشی از هزینه آبونمان به شرکت‌های متولی خارجی می‌رسد.

البته هزینه آبونمانی که سالانه پرداخت می‌شود، برای دامنه‌های مختلف تقریبا یکسان است؛ بنابراین شاید برای ثبت‌کننده غرور ملی یا عدم خروج ارز از کشور دلایل قانع‌کننده‌ای برای انتخاب.ir  نباشد.

بله. اما مطلب سومی هم وجود دارد که شاید از نظر عملی بیشتر اهمیت دارد و آن امنیت قضایی است. در ایران به علت تحریم اقتصادی هیچ عامل ثبت رسمی برای دامنه‌های عمومی وجود ندارد. این در حالی است که هرچند دامنه‌های عمومی مانند .com و .net  ثبت می‌شود، به عاملی ثبتی در خارج از کشور وصل است. بنابراین این دامنه چند دست می‌گردد تا در کارگزار مادر ثبت شود. در این میان، ممکن است مشکلاتی ایجاد شود. به عنوان مثال، شاید در صورت بی‌دقتی به ریزقراردادها حقوق ثبت‌کننده به طور کامل رعایت نشود. در ضمن، در خیلی از موارد وقتی مساله حل اختلافی پیش می‌آید، این حل اختلاف ممکن است در کشوری انجام شود که ثبت‌کننده به دادگاه‌های آن دسترسی نداشته باشد. در حالی که در شرایط مشابه برای دامنه‌های.ir  دادگاه اصلح محاکم کشوری و هستند، بنابراین حقوق یک ایرانی که دامنه.ir  را ثبت می‌کند، حفظ می‌شود و درنهایت اگر لا‌زم باشد شکایت او به اصلح‌‌ترین محکمه درباره حل اختلاف یعنی دادگاه‌های کشوری خودمان ارجاع داده می‌شود.

آیا ثبت دامنه برای فرد ثبت‌کننده مشروعیتی ایجاد می‌کند؟ به بیانی دیگر، آیا دامنه برای هر متقاضی ثبت می‌شود؟

بیشتر کشورها برای دامنه حق مالکیت قائل نیستند و آن را به عنوان یک امتیاز موقت قلمداد می‌کند نه متضمن حق ثبتی و در واقع دامنه یک نشانی است که هر کسی که به اینترنت وصل باشد، می‌تواند از این طریق با مخاطب مربوط تماس بگیرد.

در زمینه دامنه.edu  چطور؟ آیا هر نشانی که به این دامنه ختم می‌شود، نشان‌دهنده یک مرکز دانشگاهی معتبر است؟

در ابتدا.edu  برای همه مراکز دانشگاهی ایجاد شد، اما بعد به دانشگاه‌هایی که حداقل دوره‌های 4 ساله لیسانس را برگزار می‌کند آن هم در کشور آمریکا، محدود شد. البته به مراکزی که از قبل این دامنه را ثبت کرده بودند، اجازه ادامه استفاده داده شد. در کلedu  یک دامنه آمریکایی برای دانشگاه‌های آمریکاست.

پس نمی‌توان به صرف یک نشانی به اعتبار مرکز دانشگاهی اطمینان داشت؟

پیش از محدود شدن این دامنه حتی برخی دبیرستان‌ها هم آن را ثبت کرده‌ بودند. طبق مقررات جدید هم کسی که از پیش این دامنه را ثبت کرده، می‌تواند بــه کــار خــود ادامــه دهـد. بـنـابـرایـن ثبت‌های جدید این دامنه رسمی‌تر و مطمئن‌تر هستند.

در جشن صدهزارمین ثبت دامنه .ir شما به پیشیگرفتن این دامنه نسبت به دامنه‌های عمومی در کشور اشاره کردید.

در حال حاضر مدتی است که این دامنه از دامنه‌های عمومی ثبت شده در ایـران پـیـشـی گرفته است و امیدوار هستیم از برخی دامنه‌های کشوری دیگر نیز پیشی بگیرد.

به اعتقاد شما علت اصلی این رشد و استقبال دامنه.ir  در چیست؟

غیر از 3 ویژگی‌ای که قبلا اشاره کردم، مدتی بود که ثبت دامنه‌های عمومی با اشکالاتی مواجه می‌شد. به این ترتیب شرکت‌های آمریکایی عامل ثبت حاضر به تمدید دامنه نبودند. در این میان مردم این آگاهی را پیدا کردند که دامنه.ir  از نظر فنی کاملا قابل اعتماد است و مزایایی را که قبلا‌ اشاره شده داراست. اما از آنجایی که ما یک دستگاه تحقیقاتی هستیم و کار تبلیغات انجام نمی‌دهیم، فکر می‌کنم وجود نمایندگان و کارگزاران که از سال 83 همکاری با آنها را آغاز کردیم، بر روند افزایش ثبت تاثیر مهمی داشته است.

خوشبختانه در حال حاضر بیش از یک سال است که.ir  از .com در ایران پیشی گرفته است و بتازگی هم دامنه کشوری ما از کل دامنه‌های عمومی جلو افتاده است.

آقای دکتر! شما در عین حال به این نکته اشاره کرده‌اید که در حال حاضر حدود دو سوم دامنه‌های ثبت شده غیرفعال هستند. اگر قرار است از این دامنه‌ها استفاده نشود اصلا چرا ثبت می‌شوند؟

درحدود دوسوم این دامنه‌ها به سایت ذیربطی وصل نـمی‌شود. مهمترین محرک استفاده از دامنه تجارت الکترونیک است و ثبت‌کنندگان دامنه براساس این نوع تجارت محصولات خود را به فروش می‌رسانند، در حالی که در کشور ما تجارت الکترونیک بسیار نامناسب و در عمل عقب مانده است، در نتیجه استفاده عملی محدود است. اما مردم امیدوارند که بالاخره این مساله در کشور ما هم راه بیفتد و از آنجا که با راه‌ افتادن تجارت الکترونیک هجوم در ثبت دامنه خواهیم داشت، عده‌ای این پیش‌بینی را کرده و جلوتر ثبت کرده‌اند.

پس برای آن که در آینده در فهرست انتظار نباشند زودتر اقدام به ثبت دامنه می‌کنند، اما آیا این روند در جاهای دیگر دنیا هم سابقه دارد؟

در دنیا این چنین سیستمی وجود دارد؛ هرچند ممکن است نسبتش به این زیادی نباشد. این بیشتر به آگاهی نسل جوانمان برمی‌گردد و از آنجا که وضعیت و شرایط تجارت الکترونیک در دنیا را پیگیری می‌کنند می‌دانند کشور ما هم دیر یا زود وارد این مقوله خواهد شد، بنابراین در این حوزه سرمایه‌گذاری می‌کنند.

از محاسن دامنه .ir گفتید، اما بد نیست به این نکته هم بپردازیم که چه تهدیدها و محدودیت‌هایی این دامنه را تهدید می‌کنند؟

تهدیدی که نیست، اما برخی عوامل کار را مشکل کرده‌اند. آگاهی نسبت به مسائل قانونی کم است. گاهی با دستگاه‌هایی دولتی مواجه می‌شویم که تصور می‌کند صـرفـا بـه دلـیـل دولـتـی بودن می‌تواند دستور لغو یا جابه‌جایی، دامنه‌ها را بدهد یا اطلا‌عاتی از ما می‌خواهند که دراختیار نداریم مثلا‌ ما نام افراد را داریم و هیچ اطلاعاتی از این که چه کسی مسوول سایت خاصی است، نداریم. ما تنها مشخصات فردی که دامنه را ثبت کرده داریم و این مشخصات در سایت ما برای همه قابل دسترسی است. تنها برخی اطلاعات مثل تاریخ ثبت در سایت موجود نیست که آنها  را هم با اجازه مرجع قانونی می‌توانیم در اختیار شخص متقاضی قرار دهیم.

مساله دیگر این که ما 2 نوع دامنه داریم. یکی ثبت مستقیم زیر.ir  است یکی ثبت زیر پسوندهایی است که زیر.ir‌  هستند مثلco.ir  برای شرکت‌های تجاری،ac.ir  برای دانشگاه‌ها و.... آنها که می‌خواهند زیرco.ir  یاac.ir  ثبت کنند، باید مدارک بیشتر ارائه کنند که در واقع حق خود را نسبت به آن دامنه اثبات کنند که البته تعداد کمی را شامل می‌شود و در حدود 3 تا 4 درصد دامنه‌های ما به این شکل هستند.

بـرای ایـن افـراد، مـرحله ثبت کمی طولانی‌تر و پیچیده‌تر است، اما برای دسته اول ما باید با سرعت و راحتی‌ای که دامنه‌های دیگر در دنیا ثبت می‌شوند، کار را انجام دهیم و در نتیجه مانند جاهای دیگر دنیا احراز هویت انـجـام نـمـی‌‌شود و درخواست از نظر شکلی بررسی می‌شود، یعنی متقاضی باید یک کدپستی داشته بـاشـد کـه بـا نـشـانـی ارائه شده تطابق داشته و فرم درخواست را پر کرده باشد، ولی ممکن است کسی نشانی شخصی دیگر یا حتی آدرس کاذب ارائه کند، اما هیچ راهی برای آن نداریم و در واقع برای ثبت دامنه نمی‌توانیم احراز هویت فردی کنیم. یکی از دلایلی که.ir  خیلی موفق عمل کرد و با دامنه‌های بین‌المللی همگام شد، کنار گذاشتن این محدودیت‌ها بود. فرض را بر برائت گذاشتیم و در صورتی که کسی مدعی شد، می‌تواند به روش حل اختلاف مراجعه کند. همین مطلب و ترس از این که مبادا دامنه‌ای ثبت شود که به نوعی اشکال‌های مملکتی ایجاد نکند، باعث کندتر شدن روند کار شده است. در واقع ما تمام دامنه‌های ثبت شده را مرور می‌کنیم، در حالی که به طور قانونی نیازی به این کار نیست، اما از آنجا که اگر این کار را انجام ندهیم به علت ناآگاهی برخی مراجع کار مختل می‌شود و هجوم معترضان به سمت ما زیاد خواهد بود، این زحمت اضافی را تفعل کرده‌ایم. این مطلب، هم کار ما را کند کرده و هم کار کارگزاران را. اگر کارگزاران بدانند راحت می‌توانند دامنه‌ای را ثبت کنند، خیلی سریع‌تر کار انجام می‌شود. من مطمئن هستم وقتی سـرعـت ثـبـت بـالا برود، مردم راحت‌تر دامنه ثبت می‌کنند، ولی ما هنوز به علت این ناآگاهی با این مشکلات روبه‌رو هستیم.

البته جشن صدهزارمین ثبت دامنه .ir نشان داد در این مسیر موفق عمل کرده‌اید و خوشبختانه این دامنه جایگاه مناسب خود را پیدا کرده است. حالا با توجه به اقبال عمومی که نسبت به این دامنه وجود دارد و با توجه به شناساندن آن در میان جامعه، چه ضرورتی برای ایجاد دامنه  .ایران وجود داشت؟

این حرکت در واقع از کشورهایی شروع شد که سیستم عامل مورد استفاده‌شان به خط و زبان محلی است، مثل کشورهای خاور دور و بعضی کشورهای عربی، البته مایکروسافت چنین سیستمی را به فارسی به‌دلیل تـحـریم اقتصادی ندارد، کشورهای خاور دور اولین جاهایی بودند که به دنبال این مساله بودند که نشانی هم به خط محلی درج شود، چون تمام کارهایشان را با خط محلی انجام می‌دادند، دلیلی نمی‌دیدند که وقتی نشانه را وارد کنند، سیستم را به زبان دیگر برگردانند.

دامنه‌های محلی به نظر می‌رسد بیشتر برای اینترانت کاربرد داشته باشند.

البته طبعا وقتی دنبال نشانی محلی باشیم، استفاده از آن در کاربردهای داخل کشور گسترش پیدا می‌کند، بنابراین حدود 10 سال پیش این جریان راه افتاد.

اوایل کارICANN  نسبت به این موضوع خیلی مقاومت نشان می‌داد؛ اما بعدها بر اثر عوامل مختلف موافقت کرد و قرار شد تعدادی از دامنه‌های عمومی و کشوری وارد کارگزار ریشه شود؛ البته ما ثبت دامنه .ایران را از مهر‌84‌‌شروع کردیم؛ اما در تمام این مدت حتی به صورت نامرئی هم که شد، نشانی‌ها.ir ‌ می‌گیرد که در واقع هنوز جزو.ir  هستند و در کارگزار ریشه جهانی مستقل نیستند. کارگزار ریشه جهانی فقط از الفبای لاتین استفاده می‌کند؛ ولی با این سیستم جدید که در آن الفبای مختلف به کمک UNICODE به سیستم لاتین تبدیل می‌شود، می‌توان دامنه‌ها را با نشانی محلی در کارگزار ریشه هم داشت.

برنامه‌ای که در سطح جهانی در حال اجراست و حدس زده می‌شود طی 6 ماه آینده به نتیجه برسد، 2 گروه اصلی را دربر می‌گیرد. یکی دامنه‌های عمومی است که قـرار اسـت فراخوانی برای دامنه‌های عمومی جدید توسطICANN اعلام شود. متولی دامنه‌های عمومی در واقعICANN است و در این فراخوان قرار است دامنه‌هایی به خط محلی هم پیشنهاد شود؛ اما درمورد دامنه‌های کشوری به خط محلی چون هنوز آیین‌نامه رسمی تدوین نشده بود قرار شده کشورهایی که نیاز مبرم احساس می‌کنند درخواست بدهند، موضوع بررسی شود و برای هر خط رسمی یک دامنه که مورد توافق همه اقشار کشور باشد، ایجاد شود. برای ایران هم درخواست .ایران را داده‌ایم و فکر می‌کنم وزارت ارتباطات هم از این موضوع حمایت کرده است. امیدواریم این درخواست طی 6 تا 7 ماه آینده وارد کارگزار ریشه شود.

فکر کنم این موضوع بیشتر به مساله ایجاد اینترنت ملی باز می‌گردد.

نمی‌دانم مقصود از اینترنت ملی چیست.

اتفاقا همین موضوع را می‌خواستم از شما بپرسم، چرا که برای بسیاری از صاحبنظران هم مانند شما ایـنترنت ملی بی‌معناست. سوال دیگری که مطرح می‌شود، این است که در ارتباطات بین‌المللی هم .ایران کاربرد دارد؟

در حال حاضر هم .ایران استفاده می‌شود، در خارج اگر کسی بخواهد .ایران را بزند، در کنارش نشانی«.ir»  را هم باید وارد کند. بعد از این‌که وارد کارگزار ریشه شود لازم نیست.

کسانی که فونت فارسی ندارند،‌چگونه می‌توانند این نشانی را تایپ کنند؟

بعضی نرم‌افزارها تبدیل فونت را دارند. البته اگر فونت فارسی اصلا نداشته باشد و یک جدول داشته باشد که در آن تبدیل فونت فارسی به PUNYCODE امکان‌پذیر باشد، می‌تواند با این کدها هم کار کند.

اما آیا این فرآیند ایجاد محدودیت نمی‌کند؟

در حال حاضر، که با اضافه کردن.ir  مثل گذشته عمل می‌کند، در آینده هم هیچ محدودیتی ایجاد نمی‌کند. چون بلافاصله در کارگزار ریشه شناخته می‌شود.

آقـای دکـتـر از ابـتـدای کـار ایـنـترنت در ایران تلاش‌های زیادی توسط شما و همکارانتان انجام شد و این تلاش‌ها باعث شد تا ما با دنیای اطرافمان در ارتباط باشیم و از همه مهمتر این‌که با پلاک و نشانه‌ای ایرانی در دهکده جهانی حاضر شویم. اما حالا که اینترنت به این مرحله رسیده چه عواملی به رشد آن لـطـمـه مـی‌زنـد؟ انـحصارطلبی سرعت اینترنت یا مخابرات ؟

ترجیح می‌دهم وارد خیلی مسائل نشوم. هر جای دنیا که تجربه موفقی در حوزه اینترنت به دست آمده، دست بخش خصوصی را خیلی باز گذاشته است. در کشور ما بخصوص جوان‌ها توجه ویژه‌ای به اینترنت دارند و در ایـن زمـیـنـه خلاقیت‌های خیلی بالایی دارند. فرقی نمی‌کند چه دولتی باشد و چه دستگاه انحصاری دیگر. چـنـیـــن مـــراجــعـــی بــا مـحــدودیــت‌هــایــی کــه بــرای مسوولیت‌هایی که متوجهشان است دارند، هیچ‌‌وقت نمی‌توانند بستر طبیعی رشد اینترنت باشند، بلکه بهترین کار ایجاد بستر مناسب برای فعالیت ذهن‌های خلاق جوان و  بخش خصوصی است.

پس چرا ما از تجارب دیگران استفاده نمی‌کنیم؟

فکر می‌کنم بتدریج این موضوع در مملکت ما هم ایجاد می‌شود. اگر وضعیت فعلی را با 10 یا 20 سال پیش مقایسه کنید، قطعا پیشرفت‌هایی در این زمینه داشته‌ایم. منتهی هنوز خیلی راه داریم.

البته درست است که نسبت به گذشته پیشرفت قابلملاحظهای کرده‌ایم، اما به اعتقاد من باید خود را با دیگران مقایسه کنیم و در عین حال سرعت رشد اینترنت در دنیا را هم مدنظر داشته باشیم.

البته در خود اروپا هم ابتدا مقاومت‌های زیادی از طرفTelecom ‌های اروپا بود، اما بعدا که قانون کلی در جامعه اقتصادی اروپا برای خصوصی‌سازی ایجاد شد، آنها هم تغییر ماهیت دادند و الان می‌بینیم که اینترنت رشد خیلی سریعی در اروپا داشته است.

بهاره صفوی