نگاه جامعه شناختی به حوزه عمومی

بسیاری از ما یورگن هابرماس را با نظریهاش در باب کنش ارتباطی، بحثهایش درباره حوزه عمومی و دفاعاش از پروژه ناتمام مدرنیته میشناسیم. این نظریات موضوعات محوری مهمترین کتابهای نظری هابرماس، آخرین بازمانده مکتب انتقادی فرانکفورت به شمار میآیند، اما شاید بسیاری ندانند که مقدمه تمام بحثهای نظری هابرماس یک تحقیق تاریخی در باب دگرگونی ساختاری حوزه عمومی است که به بررسی جامعه بورژوایی اروپایی میپردازد. این کتاب را اخیرا جمال محمدی به فارسی ترجمه کرده است. دگرگونی ساختاری حوزه عمومی تحلیل تاریخی ـ جامعهشناختی پیدایش، دگرگونی و فروپاشی حوزه عمومی بورژوایی در اروپای غربی است. به نظر هابرماس، حوزه عمومی لیبرال بین جامعه مدنی و دولت قرار میگرفت و در آن بحثهای عمومی ـ انتقادی در باب مسائلی که به خیر عمومی مربوط میشد نهادینه میشد. این حوزه عمومی به نظر هابرماس در شرایط خاص تاریخی ویژهای که مبنایش توسعه اقتصاد بازار بود شکل گرفت. ظهور نیروهای جدید باعث شد، شکل قدیم حوزه عمومی که در آن قدرت حاکم جنبه مسلط داشت از میان برداشته شود و شکل جدیدی از حوزه عمومی جایگزین شود که در آن اقتدار حکومت به واسطه گفتمان انتقادی و آگاهانه مردم تحت نظارت قرار گیرد. اما با توسعه روابط اقتصادی مدرن و متعاقب ادغام دولت و جامعه در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، حوزه عمومی ـ دست کم در نگاه هابرماس ـ منقرض شد. این انقراض به نظر هابرماس خودش را در حذف عموم مردم از صحنه سیاسی نشان میدهد. در قرن بیستم جای مباحث آزاد و همگانی را تعارض گروههای سیاسی و ذینفع میگیرد. هابرماس در این کتاب به تفکیک حوزه عمومی از حوزه خصوصی و دولت پرداخته است. ساختارهای اجتماعی حوزه عمومی را توضیح داده و سعی کرده است کارکردهای سیاسی حوزه عمومی را نشان دهد. در نیمه دوم کتاب هم او فرآیند دگرگونی ساختاری ـ اجتماعی حوزه عمومی و تغییر در کارکرد سیاسی آن را تبیین میکند. هابرماس در کتابش سعی کرده است جلوههای اجتماعی، سیاسی و حتی ادبی این تحولات را گزارش کند. توجه او به تاریخ که مباحث نظری را ملموستر میکند نقطه قوت کتاب برشمرده شده است.