عاشقی را قابلیت لازم است

با وجود آن که اجراکنندگان مراسم مذهبی در تفکر شیعی ، آواها و الحان خود را موسیقی نمی نامند یا حداقل از عنوان کردن نام موسیقی بر آن حذر می کنند، در حوزه فرهنگ و موسیقی شناسی و همچنین از نظر موسیقیدانان ، مجموعه الحان و نواهای به کار رفته در مراسم مذهبی و بویژه عاشورا، بخش مهمی از فرهنگ شنیداری این سرزمین به شمار می رود و معمولا از آن به موسیقی مذهبی تعبیر می شود.

مجریان این آواها با عنوان ذاکر، مرثیه خوان ، روضه خوان ، نوحه خوان ، مصیبت خوان و تعزیه خوان شناخته می شوند.

امروزه واژه مداح از کثرت استعمال برخوردار است . در واقع در مقام پرسش از فعلی که این افراد انجام می دهند، پاسخ می شنوید: « مداح اهل بیت.»

مداح ، اسم فاعل از ریشه مدح به معنای ثناگو و مدح کننده است . در تاریخ ایران ، همواره شاهان و حکام ، اشخاصی را گرد خود می آوردند که وظیفه مداحی به عهده داشتند!

امروزه اما مداح به کسی گفته می شود که مراسم مذهبی را اجرا می کند. مداحان امروزی برای آن که موقعیت و شان خود را از دیگر اجراکنندگان متمایز کنند، خود را به وظایف چندگانه از قبیل روضه خوانی ، مرثیه خوانی ، مولودی و نوحه مجهز می کنند و برخی از آنها نیز خود شاعرند و شعرهای مذهبی اجرا شده را خود می سرایند.

آنچه مسلم است ، کاربرد و کارکرد این واژه برای نامیدن اشخاص مجری مراسم مذهبی قدمت و پیشینه چندانی ندارد. همان گونه که در متون و اسناد و روایات شفاهی مشاهده می شود، اصطلاح روضه خوان ، مولودی خوان ، مرثیه خوان و نوحه خوان رایج بوده است.

اگر در زمان ها یا دوره ای هم از عنوان مداح اهل بیت استفاده می شده ، بیشتر برجنبه شاعری تاکید ورزیده است . به هر روی ، امروزه این عنوان رایج ترین و پرکاربردترین اصطلاحی است که برای مجریان مراسم مذهبی در ایران به کار می رود. با این حال ، کاربرد این واژه بیشتر در مراکز شهری و بویژه پایتخت به گوش می رسد.

در موسیقی مذهبی ، همانند دیگر انواع موسیقی به لحاظ موقعیت جغرافیایی و پیدایش ، شکل گیری و گسترش انواع آواهای مذهبی بر بستر جغرافیای انسانی ، می توان دو موقعیت را مشخص کرد.

موسیقی حوزه شهری و مراکز شهرنشین نظیر پایتخت و شهرهای بزرگی چون اصفهان ، شیراز و مشهد (که هر کدام زمانی پایتخت نیز بوده اند) موقعیت دیگر مربوط به فرهنگ اقوام ایرانی و موسیقی مذهبی در نواحی مختلف ایران است.

رواج موسیقی عامه پسند

اگر موسیقی مذهبی شهری ، تحت تاثیر سنت های رایج موسیقی رسمی و رایج بوده است ، در حوزه فرهنگ اقوام ایرانی ، الحان و آواهای مذهبی متاثر از فرهنگ شنیداری همان منطقه و همان قوم بوده است . در حالی که امروزه هر دوی این سنت ها بسیار کمرنگ شده و یک فرهنگ مسلط و رایج با بهره گیری از موسیقی های عامه پسند در سراسر کشور در حال جایگزینی افراطی است . با این حال ، هنوز هستند کسانی که در گوشه و کنار کشور، فرهنگ کهن خود را با جدیت و کوششی عاشقانه حفظ کرده اند.

اینان با وجود آن که در اقلیت اند و دیگر خواهان چندانی ندارند، اما در مقام آخرین بازماندگان یک سنت کهن در اجرای مراسم مذهبی بسیار اهمیت دارند.

اظهارنظر و دیدگاه این طیف در موضوع اجرای آواهای مذهبی و موقعیت و شخصیت اجرا کننده و کاربرد عنوان یا عناوین به کار رفته برای مجریان بسیار جالب و خواندنی است.

حاج شیخ محمدعلی کیاسری (مازندران): منقبت خوانی ریشه در ملکوت دارد. اولین منقبت خوان در واقع حضرت اسرافیل است که وقتی برگشت و لوح محفوظ را نگاه کرد و باید آن را حمل می کرد، از ساحت مقدس پروردگار استمداد طلبید، نعت آل رسول گفت تا توان حمل لوح محفوظ را داشته باشد. دومین منقبت خوان حضرت امین وحی الهی ، جناب جبرائیل است که تمام منقبت ها و نعت های آل رسول را اول او به پیغمبر اعلام کرد.

آیاتی که در شان اهل بیت است ، حاملش حضرت جبرائیل امین است ، چنانچه اگر ستایش از ساحت مقدس پروردگار باشد، نامش «حمد» است . «حمد» اختصاصی است و غیر خدا را شامل نمی شود.

اگر در رابطه با رسول (ص ) و آل رسول باشد، نامش «نعت و منقبت » است . در درجه پایین وقتی درباره آدم های معمولی باشد، نامش مدح است.

امروزه می بینیم که برخی شعرا و گویندگانی که مداحی می کنند، چقدر ساحت یک آدم عادی را بالا می برند؛ اما متاسفانه وقتی می خواهند نعت آل رسول (ص ) را بگویند، چقدر مساله را سخیف و پایین جلوه می دهند. من نمی خواهم منکر کار مداحان اهل بیت (ع ) بشوم و به آقایان اهل ذکر اساعه ادب کنم . مساله این است که باید حریم را رعایت کرد. حرمت آل الله را باید حفظ کرد و منقبت خوانی وقتی مستحق دعاست ، مستحق ثناست ، پس مستحق عطا هم می شود. به عنوان نمونه ، حضرت رسول (ص ) وقتی از فرمایش های حصان بن ثابت خوشش می آید، در حق او دعا می کند که : اللهم ایده بالروح القدس ، در گذشته سنت بر این بود که ساده خوان ، مرصع خوان و غراخوان داشتیم . مرصع خوانان شخصیت هایی بودند که اشراف بر همه مسائل داشتند و از خودشان انشائ و ایجاد می کردند. اینان به تمامی زوایای زندگی پیامبر و ائمه آشنا بودند. تعدادی هم به صورت نظم و نثر از دیگران می گرفتند و می خواندند که اینان را غراخوان می گفتند. آن دسته که در سطح پایین تری اجرای کار می کردند، ساده خوان بودند.

برات علی زابلستانی (بهشهر مازندران): این کار گفتن و صحبت ندارد، باید آن را اجرا کرد تا تمیز سره از ناسره صورت بپذیرد. اجرا خود معرف است . منقبت خوانی و مداحی در خانواده ما ارثی بود. در آن زمان میانداری وجود داشت که مجلس را می گرداند. من که به کار می پرداختم می آمدند و با ملامت کردن مرا از جمع می راندند؛ چون در آن سن بیشتر غلط می خواندم ، آنقدر در این کار سماجت کردم تا به این مرحله رسیدم.

ما آیین خاص منقبت خوانی داشتیم . میانداری بود، خلیفه ای بود، پیری بود، می نشستند و کار آغاز می شد. ذکر بود و حال ، بین ذاکر و مداح تا منقبت خوان فاصله ای بود.

یک منقبت خوان باید رسومات را به جا می آورد، منزل هایی را باید طی می کرد، همین طوری نبود. خرقه پوشی منقبت خوان دارای آیین خاصی بود.

این طور نبود که هر که خرقه ای به دوش انداخت منقبت خوان شود، باید مدارج را طی می کرد: اول لسان و گفتار، بعد پیاله ، بعد مهر شدن ، بعد شیخ شدن و بعد... . روزی کسی در مجلسی می خواند که : «خانوم کوچولو رقیه !» یا می گفت : «زینب جونم ». جلویش را گرفتم و گفتم این حرف ها را برای چه می زنی ؟ اینها مربوط به آنهایی است که مطربی را با مداحی و ذاکری درهم کرده اند.

مصطفی طبیب (تهران): غزل خوان مداح باید چند چیز را مراعات کند: پاک بودن ، امین الله بودن و حبیب الله بودن ، عاشق بودن ، به چه منظوری خواندن ، تا عاشق نباشی نمی توانی از معشوقت صحبت کنی ، سینه ات باید صیقل بخورد که معرفت پیدا کنی و نام مبارک ائمه طاهرین (ع ) را ببری ، چون مقام اینان ماورای چیزی است که در تفکر انسان می گنجد. دلم می خواهد معرفت داشته باشم ، بتوانم اسمشان را به زبان بیاورم . الکی نیست ، تلاش می کنم با وضو اسمشان را ببرم . هرکس هرجور می خواهد نام این خانواده را به زبان می آورد: «علی جون ، آقا جون ، زینب جون.» پرسش من این است که آیا این هنر است ؟ رفیقشان را همین طور بی معرفت صدا می زنند؟ چنین اربابی را می خواهی صدا بزنی ، وقتی نامشان بر زبان می آید باید نور در آن بگنجد، دلت صیقل بخورد.

من مداحی دیده ام که می خواهد بگوید «بهتر است »، می گوید «بیتره » یا صحیح خوانی را رعایت نمی کنند، به این توجه ندارند که جوان امروز که مستمع حرف اوست ، دارای شعور است و همواره در ذهن خود دنبال این مساله است که آنچه خوانده شده یعنی چه و به چه منظوری بوده . بعضی ها خود را گم کرده اند. زبان پس قفا می گیرند. اینها به بازی گرفتن عشق است . عشقی را که روی کره زمین تنها یک نفر معنا کرد، ارباب بی کفنم آقا امام حسین (ع ).

غزل خوان و مداح و منقبت خوان باید نخست معرفت قضیه را پیدا کند و به حق 5تن آل عبا (ع ) از خدا می خواهم به ما معرفت بدهد.

عباس بهاری (بروجرد): از کودکی پای پرده پدرم ، درویش خانعلی بزرگ شدم . پدربزرگم به نام درویش مراد به گونه ای دارای زهد و تقوی بوده که از کرمانشاه برای اجرای مجالس به سراغ او می آمدند.

من چکیده این کار هستم . هیاتی داشتیم به نام مولای متقیان (ع ) هر شب جمعه آنجا گرد می آمدیم و پس از به جا آوردن مراسم اولیه که با تلاوت قرآن شروع می شد، وارد آیین می شدیم و ریزه خوانی می کردیم (ریزه خوانی نوعی آیین خواندن آواز در قدیم بوده که هر کس از حفظ اشعاری را مناسب حال مجلسی به صورت کوتاه و خلاصه می خوانده است ) بعد منقبت خوانی می شد و بعد وارد ذکر می شدیم.

حدود 30سال پرده داری و پرده خوانی کردم . منقبت خوانی ،مرثیه خوانی ،مقتل خوانی ،مصیبت خوانی ، روضه خوانی ، نوحه خوانی و مساله گویی را به خوبی اجرا کرده ام.

در پرده خوانی اشعاری را به کار می بردم که همه درونمایه اش محکم بود، هم آگاهی دهنده بود، هم در میان کار امر به معروف و نهی از منکر می کردیم . اشعار را سینه به سینه یاد گرفته بودم و این گونه آغاز می کردم:

این پرده ، عرصه میدان کربلاست

یعنی اساس گریه اولاد مصطفی است

این پرده تا قیام قیامت به روزگار

بر پرده های کل جهان دارد افتخار

بعد به صورت خبری وارد کلیات تصویرها می شدم (حکایت مارد ابن سدیف ، معرفی حضرت عباس ، معرفی حضرت علی اکبر و...).

بین منقبت خوانی که حالت حماسی دارد، با مداحی و نوحه خوانی و مصیبت خوانی فاصله بسیار است ، هم در کلام و هم در نغمگی الحان . آنچه اغلب امروز می شنوم ، جز بی ادبی به درگاه اهل بیت (ع ) چیز دیگری نیست. چون برای این خاندان ذاکری و مداحی کردن کار هر کسی نیست.

عاشقان کربلا را با سر و سامان چه کار؟

تشنه آب نجا را با نم باران چه کار؟

توضیح:

در سال های اخیر مشابه همه حوزه های فرهنگی ، جشنواره ها و همایش هایی با موضوع آواهای مذهبی نظیر منقبت خوانی ، نعت خوانی و تعزیه شکل گرفته است . اظهارنظرهای این نوشتار، دیدگاه شرکت کنندگان در همایش منقبت خوانی است که در حوزه هنری برگزار شده است.

محمدجواد بشارتی