نغمه‌های آسمانی در مصحف سجاد

این کتاب گرانقدر که به «انجیل اهل‌بیت» و «زبور آل‌محمد» شهرت یافته، شامل آموزه‌های عمیق و نکات عرفانی است که در قالب دعا و نیایش، انسان را به‌سوی معبود حقیقی هدایت می‌کند. صحیفه سجادیه گستره‌ای وسیع از معارف الهی و آموزه‌های اخلاقی از خداشناسی و صفات الهی گرفته تا مسائل اجتماعی و آداب معاشرت را در‌بر می‌گیرد. یکی از ویژگی‌های بارز این کتاب زبان ادبی و بلیغ آن است که با لحنی شیوا و دلنشین، جان‌ها را مجذوب خود می‌سازد. امام سجاد‌(ع) در این مناجات‌ها، با استفاده از الفاظ و تعابیر زیبا و مؤثر، به بهترین شکل ممکن به بیان احساسات و عواطف خود پرداخته و مضامین عالی عرفانی را به تصویر کشیده‌ است. واژه کمال در این کتاب که به کتاب کامل یا کامله نیز موسوم است، نشانی از جامعیت و کمال محتوای آن دارد. به‌دلیل اهمیت و جایگاه والای صحیفه سجادیه، تاکنون شروح و ترجمه‌های متعددی از آن به زبان‌های مختلف از‌جمله فارسی، عربی، انگلیسی و...منتشر شده‌ است.اعتبار این اثرگرانبها بر کسی پوشیده نیست وروایت شدن آن به‌وسیله سه فرقه‌ اسماعیلیه، زیدیه و امامیه خودگواه روشنی بر اصالت واهمیت آن درمیان مسلمانان است.براساس روایات موجود، امام سجاد‌(ع) تعالیم مناجات خود را به فرزندانش آموزش می‌داد که بعدها به صورت صحیفه سجادیه گردآوری و تدوین شد. این کتاب از همان ابتدا مورد توجه و استقبال عموم قرار گرفت و نسخه‌های متعددی از آن در میان شیعیان رواج یافت. متن حاضر صحیفه سجادیه علاوه بر مناجات‌های حضرت، شامل برخی ادعیه دیگر نیز بوده که توسط بزرگانی چون علامه مجلسی به آن افزوده شده است.
کتاب صحیفه سجادیه آموزه‌هایی از سطوح مختلف خدا‌شناسی تا مسائل اجتماعی را ارائه می‌دهد. این کتاب در میان آثار ارزشمند ائمه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و در میان خطبه‌ها، نامه‌ها، شعرها و کلمات امام چهارم جایگاه ویژه‌ای دارد. ائمه از این کتاب مواظبت کرده و به آن سفارش کرده‌اند تا از دسترس نااهلان دور باشد و به این شیوه بدون هیچ‌گونه نقصی به دست شیعیان و دوستداران برسد. بر این کتاب پرارزش قریب‌ ۷۰ شرح نوشته شده است.امام سجاد‌(ع) در مناجات‌های این کتاب به غیر از راز و نیاز با خالق هستی، آدمی را به فضائل اخلاقی سفارش کرده و از رذایل اخلاقی برحذر داشته‌ است. ایشان همچنین به لزوم بیداری و آگاهی انسان از خواب غفلت و بی‌خبری اشاره کرده و علاوه بر مسائل عبادی و معنوی، به مسائل اجتماعی نیز توجه ویژه‌ای داشته است. امام سجاد‌(ع) در برخی از مناجات‌های خود به مشکلات و گرفتاری‌های مردم اشاره کرده و از خداوند برای رفع آنها یاری طلبیده‌ و به اخلاق کریمه و حسنه سفارش می‌کند؛ گویی تمام کمالات انسانی و وظایف فردی در راز و نیاز‌های این امام همام مستتر است. امام در دعایی به‌عنوان «مرزداران» از خداوند می‌خواهد تا حافظ مرزهای اسلام و نگهبانان آن باشد و در دعایی دیگر موسوم به «همسایگان» می‌فرماید: «خداوندا به ایشان توفیق عطا کن تا به عیادت همسایگان بیمارشان بروند» و با این دعا انسان را به فضیلت اخلاقی دیدار با همسایه تشویق می‌کند و در دعایی دیگر می‌گوید: «خداوندا مرا از خواب غافلان... و به خودوانهادگان بیدار گردان.» امام در اینجا از غفلت و بی‌خبری به خداوند پناه می‌برد و از قران یاد می‌کند که بارها در آن گفته شده «از غافلان و بی‌خبران یاد خدا مباش.» امام در دعایی دیگر می‌فرماید: «دوستی دنیای دون را از دلم بردار که مرا از هر چه نزد توست بازمی دارد.» این دعای امام اشاره‌ای به حدیث حضرت علی(ع) دارد که در آن فرموده است: «دنیاطلبی ریشه و مرکز اصلی همه‌ خطاهای ماست.» چرا که حب دنیا آدمی را به غیر حق متوجه می‌کند و او را از عنایت خداوند باز‌می‌دارد. دعای دیگر امام: «حمد باد تو را؛ حمدی که به دوام تو بر دوام ماند، حمد باد تو را، حمدی که تا نعمتت جاودانه است، جاودانه ماند، حمد باد تو را، حمدی در برابر احسانت، حمدی که به خشنودیت بیفزاید.» نشانی از نماز را برمی‌تاباند و گویی لبان آن حضرت به گفتن «سبحان‌ا...» مترنم است.
همچنین امام زین‌العابدین‌(ع) در این کتاب به کرات به موضوع شکر و سپاس خداوند پرداخته و ظرافت‌های این مقوله را به تصویر کشیده‌اند. در یکی از این ادعیه، حضرت چنین می‌فرمایند: «هر کس هر چه شکر کند، باز هم به درگاه الهی مقصر است.» این کلام ژرف، ما را به یاد شعر نغز سعدی شیرازی می‌اندازد که می‌گوید: عطایی است هر موی از او بر تنم/ چگونه به هر موی شکری کنم. این شعر و دعای امام‌(ع)، به زیبایی بیانگر آن است که نعمت‌های خداوند آنچنان بی‌کران و بی‌شمارند که زبان و جان آدمی از ادای شکر آنها عاجز است. حتی اگر تمام عمر را به سپاسگزاری بگذرانیم، باز هم در برابر این همه لطف و رحمت الهی، خود را قاصر و مقصر خواهیم یافت. موضوع شکرگزاری، یکی از مباحث مفصل و پرمغز صحیفه سجادیه است. امام سجاد‌(ع) در جای‌جای این کتاب شریف، به ابعاد مختلف این موضوع پرداخته و راه‌های رسیدن به مقام شکر را به ما آموخته‌اند. گویی این امام بزرگوار، سعدی شیرازی را بر آن داشته تا در کتاب خود بارها به موضوع شکر اشاره کند: هر نفسی که فرو می‌رود ممدّ حیاتست و چون بر می‌آید مفرّح ذات پس در هر نفسی دو نعمت موجودست و بر هر نعمتی شکری واجب. امام سجاد‌(ع) در مناجات‌های خویش، بارها به رحمت واسعه الهی و امیدواری به آن اشاره کرده‌اند. ایشان در جایی می‌فرمایند: «عفو او بیشتر از عذابش و رضای او فراوان‌تر از خشم اوست.» این کلام گهربار بیانگر بخشندگی بی‌کران خداوند است و به ادب فارسی نیز راه یافته و الهام‌بخش شاعران و عارفان بسیاری بوده است. مولانا جلال‌الدین بلخی، شاعر و عارف نامدار ایرانی، با الهام از این کلام امام‌(ع)، بیتی زیبا و دلنشین سروده است: ای دل چه اندیشیده‌ای در عذر آن تقصیرها‌/ زان‌سوی او چندان وفا زین سوی تو چندین جفا. این بیت، به زیبایی هر چه تمام‌تر، تقابل میان وفاداری و بخشندگی خداوند را با جفاکاری و کوتاهی انسان به تصویر می‌کشد. بی‌شک، ادعیه امام سجاد‌(ع) که خود، مصداق بارز «سیدالساجدین» است، به انسان می‌آموزد که چگونه می‌توان با خداوند سخن گفت و از او  که سرچشمه‌ همه خوبی‌هاست، طلب یاری کرد. صحیفه سجادیه، نه تنها مجموعه‌ای از نیایش‌ها و مناجات، بلکه چشمه‌ای جوشان از معارف الهی و آموزه‌های اخلاقی است که با هر بار خواندن، جان و روح انسان را سیراب می‌کند. این ادعیه، گویی با هر‌بار تلاوت، رنگ و بوی تازه‌ای می‌گیرند و لایه‌های جدیدی از معنا و مفهوم را بر انسان می‌گشایند. دلیل این پویایی و تحول در ادعیه امام(ع)، آن است که این کلمات، از عمق جان و روح ایشان برخاسته‌اند و با لطیف‌ترین و دقیق‌ترین تعابیر، به بیان احساسات و عواطف انسانی در برابر خداوند می‌پردازند. به همین دلیل است که هرکسی، با هر سطح از ایمان و معرفت، می‌تواند با این ادعیه ارتباط برقرار کند و از آنها بهره‌مند شود. نفوذ و تأثیر این ادعیه نه فقط در میان شیعیان، بلکه در گستره ادب و عرفان اسلامی نیز مشهود است. رد‌پای این نیایش‌های آسمانی را می‌توان در آثار شاعران و نویسندگان بزرگی مانند مولانا، سعدی، حافظ و... مشاهده کرد. این امر، گواه روشنی بر غنای معنوی و ادبی این اثر گرانسنگ است.