مسجد؛ پایگاه تمدن‌ساز
روز۲۱آگوست۱۹۶۹، ساعت۷صبح، یک صهیونیست افراطی اهل استرالیا به نام دنیس مایکل ولیم روهان وارد مسجدالاقصی شد و صحن مسقف آن را به آتش کشید. در این آتش‌سوزی، مساحتی نزدیک به ۱۵۰۰ مترمربع از مسجد و بخش مهمی از میراث فرهنگی و آثار تاریخی موجود در آن، از جمله منبر باستانی که نورالدین محمود زنگی دستور ساخت آن را داده بود و صلاح‌الدین ایوبی آن را بعد از آزادسازی قدس درسال۵۸۳هجری به مسجدالاقصی آورده بود، در آتش سوخت.
در این رویداد مسجد عمر، محراب زکریا، مقام اربعین، سه رواق مسجد همراه با پایه‌ها و قوس‌های آنها و قوس حامل بر قبه‌‌الاقصی و پایه‌های اصلی‌ای که گنبد مسجد بر آنها قرار داشت، آتش گرفتند و سقف مسجد فرو ریخت. تزئینات آن از بین رفت و بخش‌هایی از گنبد چوبی داخل مسجد، محراب، دیوار قبله، سنگ‌های مرمربه کاررفته دردرون مسجد،پنجره از جنس گچ و شیشه رنگین، فرش‌ها، سوره اسراء که از بالای محراب کاشی‌کاری وطلاکاری شده بود و...ازبین رفتند.رژیم تازه‌تأسیس صهیونیستی طبق آنچه درهمه تاریخ سیاه خود به آن عمل کرده، ابتدا ادعا کرد که این حادثه بر اثراتصالی سیم‌های برق روی داده اما بعد از اثبات دروغ‌بودن این ادعا مجبور شد به خرابکاری اعتراف کند و عامل این هتک‌حرمت را دستگیرکرد اما دردادگاهی نمایشی او را بیماری روانی خواندند و پس از چندی آزادش کردند.
تخریب عامدانه مساجد
سازمان کنفرانس اسلامی در واکنش به این رویداد خطرناک تشکیل شد و در یکی از اقدامات خود، روز به آتش‌کشیدن مسجدالاقصی را به نام روز جهانی مسجد نام‌گذاری کرد. با وجود این‌که بیش از نیم‌قرن از این حادثه می‌گذرد، دشمنی دشمنان مسلمانان و در رأس آنها رژیم صهیونیستی با مسجد و مساجد تمامی ندارد. در ماه‌های اخیر که جهان با حیرت و خشم شاهد جنایات بی‌پروای این رژیم بود، دشمنی با مسجد و تخریب عامدانه و هدف گلوله و بمب قرار گرفتن این بناها بیش از پیش آشکار شد.رژیم اشغالگر در نزدیک به ۱۱ ماه گذشته حدود ۴۰۰ مسجد بزرگ و کوچک را در این مدت تخریب کرده که برخی از آنها همچون مساجد عمری، الشمعه، المحکمه، شیخ شعبان، خلیل‌الرحمن و هاشم دارای سابقه تاریخی و ارزش میراثی جهانی بوده است اما چرا صهیونیست‌ها از زمان روی کار آمدن، دشمنی با مساجد را آغاز کرده‌اند و چه نقشی در این مکان دیده‌اند که همواره دشمنی خود را بر آن متمرکز کرده‌اند؟
شاید آنها خاطرات تلخ نیاکان‌شان را درجنگ با پیامبر(ص) میراث‌دار حقیقی انبیای الهی از جمله موسی کلیم‌ا...(ع) به یاد داشتند و نقش راهبردی مسجد را در ایجاد انسجام در برابر دشمنان می‌دانستند و می‌دانند.
جنگ تمدنی صهیونیست‌ها
جنگ صهیونیست‌ها با مسجد فقط به دهه‌های اخیر محدود نمی‌شود، بلکه آنان از ابتدای شکل‌گیری اسلام و بعد از ضربات محکمی که در فتح خیبر به دست علی‌بن ابی‌طالب(ع) دریافت کردند، جنگ تمدنی طولانی و برنامه‌ریزی‌شده‌ای را آغاز کردند. یکی از مهم‌ترین اهداف این جنگ، مساجد بود. دلیل آن هم مشخص بود؛ قدرت معنوی، فرهنگی و اجتماعی مسلمانان از مسجد و اجتماعات‌آن نشأت می‌گرفت. مضمحل‌کردن و تخریب مساجد به معنای خراب‌کردن یک ساختمان نبود، بلکه به معنای از بین بردن پایگاهی برای نشر و ترویج اسلام و تربیت مسلمانان جهادی بود.صهیونیست‌ها درطول تاریخ بعد از اسلام به گروه‌های مختلف از مسلمانان یا غیرمسلمانان نزدیک می‌شدند تا از طریق آنان یا اسلام را از ماهیت واقعی خود خارج کنند یا آن را از میان ببرند. آنان از همان دوران آغاز اسلام به گروهی از منافقان مسلمان نزدیک شدندوسعی کردند با بنا کردن مسجدی در برابر مسجد قبا، آموزه‌های انحرافی خود را وارد اسلام کنند اما در برابر پیامبر(ص) که با اتصال به وحی الهی از نیت آنان آگاه شد، این مسجد، مسجد ضرار نام گرفت و تخریب شد. در دوران خلفای راشدین به گروهی از مسلمانان نزدیک شدند و از طریق آنان دست به تحریف اسلام واقعی زدند. الگوی آنان مسجد اموی بود؛ مسجدی که اگرچه نام مسجد داشت اما در آن به علی(ع) و آل او که حماسه‌سازان خیبر بودند، دشنام داده شده و روایت‌های جعلی و اسلام انحرافی تبلیغ می‌شد.
مساجد؛ پایگاه مقاومت در برابر تحریف یهود
در تمام این دوران، یهودیان منحرف یک پایگاه مقاومت قدرتمند را در برابر خود می‌دیدند: خاندان پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع). در زمان خلافت عباسیان، امامان شیعه توانستند با ایجاد یک نهضت علمی بزرگ از دل مساجد و حلقه‌های بزرگ درس و تبیین، همه آنچه یهودیان به‌ظاهر مسلمان کاشته بودند را رشته کنند.این‌چنین بود که یک جریان قدرتمند ضدانحرافی در جهان اسلام ایجاد شد. یهودیان منحرف در این زمان به حکومت‌های مسیحی روم نزدیک شدند و سعی کردند با تحریک زعمای کلیسا، جنگ تمدنی خود را از طریق مسیحیان قدرت‌طلب زمانه پیش ببرند.هدف اصلی آنان اشغال دوباره مسجدالاقصی به‌عنوان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین نماد اسلام در سرزمین‌های غربی جهان اسلام وقبله نخست مسلمانان بود که قرآن به تصریح از آن نام برده و گفته بود که این مسجد و پیرامونش را برکت داده است.جنگ‌های صلیبی اگرچه سرانجام به فتح دوباره بیت‌المقدس به دست مسلمانان وشکست سنگین صلیبیون انجامید، اماهردو طرف یعنی مسلمانان و مسیحیان را به ورطه ضعف کشاندو این از هردوسو به سود یهودیان منحرف بود.
از جنگ‌های صلیبی تا حمله مغولان
پس از آن بود که دست یهودیان منحرف از آستین مغولان بی‌فرهنگ‌وتمدنی درآمد که جز خونریزی و تخریب چیزی نمی‌دانستند. حمدلله مستوفی، میزان وحشی‌گری و خونریزی مغولان را در این جملات معروف به اختصار توصیف کرده است: «آمدند و کندند و سوختند و بردند و رفتند.» مغولان در کشتار خود، به شکل ویژه‌ای سعی داشتند مساجد را نه‌تنها تخریب، که به قداست آنها توهین کنند. جالب است که در روایت‌های پیاپی از وحشی‌گری مغولان آمده است آنها در شهرهایی که تصرف می‌کردند، مساجد را به اصطبل اسب‌هایشان تبدیل و سعی می‌کردند کتاب‌های کتابخانه مساجد را آتش بزنند یا خوراک حیوانات کنند. این نشان می‌دهد که آنان برای ازبین‌بردن همه نشانه‌های فرهنگ بزرگ و پررونق اسلامی همه کار کردند. اگرچه تأثیرگرفتن نسل دوم مغولان از فرهنگ اسلامی و ایرانی باعث شد همین مغولان، در دوران ایلخانان نهضت بزرگ مسجدسازی را به‌راه‌انداختند و بازهم تیر یهودیان منحرف در جنگ تمدنی‌شان به سنگ خورد.
نقش محوری در تمدن‌سازی
چنان‌که گفتیم مسجد در ایجاد تمدن اسلامی، نقش محوری داشته است. این نقش را قرآن به‌خوبی و البته به‌کرات مورد توجه و تأکید قرار داده است. این نقش هم فردی و اجتماعی بوده است. انسان مسلمان قرآنی در مسجد نخست به ادراک درست از وضعیت و نسبت خود با هستی و خدا می‌رسد. مسجد، جایگاه توحید و عبادت است، چنان‌که قرآن در آیه ۲۹ سوره اعراف به مسلمانان می‌گوید: توجه خویش را در هر مسجد به سوى او کنید و او را بخوانید درحالى‌که دین خود را براى او خالص گردانید. و به همین دلیل است که قرآن‌کریم، کسانى را که از بردن نام خدا در مساجد جلوگیرى مى‌کنند، ستمکارترین مردم معرفى کرده است. از سوی دیگر قرآن همیشه بر این نکته تأکید کرده است که مسجد باید جایی باشد که اهل توحید در آن رفت‌وآمد کنند، چنان‌که به تصریح قرآن، مشرکان حق ندارند مساجد خدا را آباد کنند، درحالى‌که به کفر خویش گواهى مى‌دهند؛ اما در برابر، عمران‌کنندگان مساجد از نظر قرآن کسانی هستند که به خدا و روز جزا ایمان دارند و به احکام شریعت پایبندند.
مسجد؛ جایگاه ذکر انوار الهى و اجتماع موحدان
از همان نخستین روزی که اسلام بر پیامبر(ص) وارد شد، قبله نماز مسلمانان بر یک مسجد تعیین شد و نخست مسجدالاقصى و سپس مسجدالحرام، جهت نماز وعبادت مسلمانان رامشخص می‌کردند.قرآن حتی درباره شیوه‌های رفتن به مسجد هم حکم دارد، چرا که مسجد، تنها یک صاحب دارد و آن هم خود خداست.اسلام مساجد راخانه‌های خدا و جایگاه ذکر انوار الهى و درعین‌حال جایگاه اجتماع موحدان و پایگاه توحید می‌داند. آن هنگام که اسلام بعد از مهاجرت مسلمانان و تبدیل یثرب به پایگاه اجتماعی پیروان دین جدید، به‌صورتی قدرتمند خود را مطرح کرد، دستور احداث نخستین مسجد یعنی مسجد قبا از سوی خدا نازل شد و پیامبر(ص) و اصحاب گرامی او دست دردست یکدیگر این بنای توحیدی را ساختند. بنایی که خداونددرقرآن درباره‌اش گفته است: مسجدى که از روز نخست بر پایه تقوا بنا شده، شایسته است که در آن قیام کنى. درآن کسانی هستندکه دوست دارند پاکیزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد. از همان دوران پیامبر(ص) مسجد تنها محلی برای نماز و عبادت فردی نبود. مسجد همچنان که جایگاه خودسازی فردی بود، پایگاه آموزش‌های عقیدتی و سیاسی و نقطه آغاز جهاد و جنگ در برابر دشمنان خدا بود. پیامبر(ص) در مسجد با مسلمانان مشورت می‌کرد، درخصوص مسائل جامعه اسلامی چاره‌اندیشی می‌کرد و همین روش باعث شد که مسجد از همان نخست جایگاه مهمى در عرصه اجتماع پیدا کند.
معماری اسلامی و هنرآفرینی‌هایش
با گسترش یافتن دایره مناطق تحت نفوذ اسلام به خارج از جزیره‌العرب، مسجدسازی در همه سرزمین‌های تحت نفوذ اسلام گسترش یافت. در ایران بعد از انقراض سلسله ساسانی، ایرانیان تازه مسلمان نخست بسیاری از بناهای مربوط به دین زرتشتی و آتشکده‌ها را به مسجد بدل کردند. دو مسجد فهرج یزد و تاریخانه دامغان از قدیمی‌ترین مساجد ایران هستند که تاریخچه‌ای بیش از ۱۴ قرن دارند و در قرن نخست هجری ساخته شده‌اند.ساخت مسجد درایران باعث تغییرات اندک‌اندک درمعماری ایرانی شدومعماری اسلامی با مسجدسازی آغاز گردید و ایرانیان در ایجاد آن نقش مهم و اساسی بازی کردند، چرا که معماری ایرانی قبل از اسلام، دارای تاریخچه و سابقه بسیاری بود و مسلمانان تجربه چندانی در این حوزه نداشتند. هنرومعماری پیش از اسلام مورد توجه قرار گرفت و بعد از چندی تغییرات به‌وجود آمد. معماری اسلامی در طول زمان علاوه بر تاثیرپذیری ازعواملی نظیر مذهب، سیاست، جغرافیا و اقتصاد در هر دوره‌ای سبک و شیوه خاص خود را داشته است.
روح ایرانی و حس زیبایی‌شناسی نمازگزاران
معماران مسلمان در ساخت و طراحی مساجد، این کار را نوعی عبادت و خدمت به خدا و خلق خدا می‌دانستند، به همین دلیل سعی می‌کردند به جای این‌که نام و نشانی از خود به جای بگذارند، به دنبال آن بودند زیباترین و جاودانه‌ترین شاهکارهای هنری خود را در مساجد به یادگار بگذارند و همه هنر خود را به خرج دهند. به همین دلیل مساجد ایرانی هرکدام با استفاده از تقارن، طرح‌های هندسی و رنگ‌های زنده محلی برای عبادت و البته آرامش روح و تقویت حس زیبایی‌شناسی نمازگزاران است. اگرچه در تمام این دوره‌ها عناصر معماری مشترکی در مساجد وجود دارد که عبارتند از: صحن، ایوان، رواق، مناره، گنبد، شبستان و محراب. محراب نقطه عطف و قلب همه مساجد محسوب می‌شود، اما در کنار آن یکی از عناصر مهم معماری مساجد، صحن یا همان حیاط است که در آن حوض بزرگی برای وضو ساختن، تعبیه شده بود که معمولا خود این حوض در مکانی پیش‌بینی می‌شد که بنای مسجد در آن منعکس شده، زیبایی مسجد را دوچندان کند. ایوان که یادگار به‌جای مانده از معماری اشکانی است، نیز در ایجاد زیبایی و شکوه مساجد جایگاه مهمی داشته است. گنبد نیز که بسیاری از آن به‌عنوان استعاره‌ای از گنبد آسمان یاد می‌کنند، در دوره‌ای به معماری مسجد اضافه شد و مناره نیز برای طنین انداختن بانگ اذان در سطح شهر مورد استفاده قرار می‌گرفت. شبستان یا بخش سرپوشیده مسجد که در آن نماز گزارده می‌شود،اندام اصلی همه مسجد است که معمولا دارای دو بخش زنانه ومردانه است و غالبا با حیاط همراه می‌شود. همچنین نور یکی از ویژگی‌های اصلی معماری مسجداست که نمادی ازحکمت الهی و تجلی خداوندکه در خانه اوست. معماران مسلمان به تنوع رنگ‌ها در معماری مسجدها هم توجه ویژه‌ای کرده‌اند، چنان‌که رنگ سفید نماد وجود مطلق از طریق نور به دست می‌آید و نشان‌دهنده کثرت است که با وحدت ارتباط ذاتی دارد. رنگ لاجوردی که نشان از آرامش و پاکی دارد، رنگ فیروزه نماد تقدس ورنگ زردکه تصویرکننده روشنایی است، رنگ سبز با ترکیب زرد و آبی که آرامش و امید را به همراه می‌آورد.
نقش ایران در مسجدسازی جغرافیای مسلمانان
درمعماری اسلامی ایران شاهد حضورچهارشیوه معماری هستیم که عبارتند از:شیوه خراسانی،شیوه رازی، شیوهآذری و شیوه اصفهانی. خراسان همچون دیگرعناصر فرهنگی ایران،زادگاه نخستین نمونه‌های هنر ومعماری اسلامی- ایرانی بوده است و در این مناطق شاهد ساخت مساجدی با امکانات ومصالح بومی و ساده ودرعین دارای فضایی آرام ومعنوی هستیم که در آنها تزئینات گچبری و آجرکاری حضوری چشمگیر دارند.باگسترش معماری اسلامی- ایرانی به دیگرمناطق ایران به‌خصوص مناطق مرکزی شاهد ایجاد مساجد به شیوه معماری رازی بودیم که درآن الگوی جدید ایوانی باساخت میل و مناره وگنبدهای دو پوسته و مرغوب‌تر شدن مصالح و نماها رواج یافت.بعد از آن بود که شیوه آذری در آذربایجان با بهره‌گیری فنی‌تر از هندسه و میانسرای چهار ایوانی رواج یافت. در نهایت در دوران صفویان که ازنقاط اوج فرهنگ وهنر ایران بود، شیوه اصفهانی رواج یافت. معماری‌های هوشمندانه و با استفاده از کاشیکاری‌های هنرمندانه در این دوران، باشکوه‌ترین نمونه‌های مساجد همچون مسجد امام را به فرهنگ و هنر ایران تقدیم کرد؛ مساجدی که نه تنها مسجد به عنوان پایگاه عبادت واجتماع بود،خود هرکدام یک اثرهنری نفیس وزنده نیز محسوب می‌شد.
مسجد، پایگاهی برای فرهنگ و هنر
از همان نخستین دوره‌های ایجاد مساجد در سراسر کشورهای اسلامی، کتابخانه‌های مساجد در کنار آنها ساخته شد و مسجد دیگر تنها محلی برای عبادت نبود، بلکه جایگاهی برای مطالعه و علم‌اندوزی نیز بود، به همین دلیل مسجد در روند تکامل علم در اسلام و سرزمین‌های اسلامی نقشی طلایی داشت.برخی ازمساجد بزرگ جهان اسلام،کتابخانه‌های وسیع و بزرگی هم داشت. معمولا کتاب‌های مساجد از طریق وقف تأمین می‌شد و اندک اندک باعث ایجاد نظام کتابداری قابل توجهی شد. در کنار کتابخانه‌ها، حلقه‌های کتابخوانی و تدریس در مدارس ایجاد شد. نه‌تنها فقها، بلکه دانشمندان زمانه سعی می‌کردند با حضور درمساجد، به دوستداران دانش درس بدهند، به همین دلیل درمساجد علمای دینی و دانشمندان علوم دیگر نظیر طب، نجوم،هندسه، فلسفه، ریاضیات و...هرکدام حلقه‌های درس تشکیل می‌دادند. به همین دلیل اسلام و فرهنگ اسلامی که منشأ جریان بزرگی از دانش و تمدن را در دوران باشکوه فرهنگ جهانی به وجود آورد و مرزهای دانش بشری را گسترش داد، از دل مساجد بیرون آمد.
وابستگی هنر به فرهنگ مسجدی
از سوی دیگر هنر اسلامی در طول تاریخ وامدار فرهنگ مسجدی بوده است. بسیاری از هنرهای اسلامی مانند تذهیب و خوشنویسی را برای تقویت حس زیبایی‌شناسی و ایجاد آرامش مردم هنگام خواندن قرآن‌هایی که غالبا به کتابخانه‌های مساجد وقف می‌شد، به کار گرفتند. علاوه بر این در معماری خود مساجد نیز از انواع هنرها استفاده می‌شد و هنرمندان مسلمان سعی می‌کردند در نوشتن کتیبه‌ها و طراحی تزئینات مساجد بهترین جلوه‌های هنر خویش رابه خرج دهند.مسجد درهنر امروز ما هم نقش مهمی بازی کرده است. جریان هنر مذهبی که درسال‌های منجر به پیروزی انقلاب اسلامی وبعد ازآن شکل گرفت،ریشه در مسجد داشت. ایجاد گروه‌های سرود، تئاتر، کتابخوانی و نویسندگی، برگزاری شب‌های شعرورویدادهای هنری درمسجدها در تقویت هنری با ریشه‌های مذهبی که بعدها موجب شکل‌گیری جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی شد،نقش مهمی داشت.نقش برخی مساجد مانندمسجدجواد‌الائمه(ع) درتهران در معرفی چهره‌های تأثیرگذار در نمایش، سینما، داستان‌نویسی و شعر انقلاب برای هرکس درباره تاریخ هنر انقلاب اسلامی تحقیق کند، قابل چشم‌پوشی نیست.
نقش مساجد در حل چالش‌های اجتماعی
مسجد از همان نخستین روزهای تشکیل حکومت اسلامی، نه تنها جایگاهی برای یادکرد خدا و یکتاپرستی بود، بلکه محلی برای حل و فصل مشکلات مردم و چاره‌اندیشی درباره چالش‌های اجتماعی و عمومی نیز بوده است. روایت‌های زیادی از دوران پیامبر(ص) به جای مانده که ایشان در همان مسجد و به‌خصوص در زمانی که گروه زیادی از مسلمانان مهاجر هیچ جایی برای زندگی جز سکوهای مسجد نداشتند، مشکلات زندگی آنها را در مسجد حل و فصل می‌کرد و برایشان خانواده تشکیل داد و راهی خانه‌های خودشان کرد و به آنان درس زندگی داد. در همه دوره‌های بعد از دوران ابتدایی اسلام، این جایگاه ویژه برای مسجد در میان مسلمانان باقی ماند و آنان با تأسی از پیامبر(ص) این مسیر را ادامه دادند و مسجد، همچنان پایگاه فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی باقی ماند.
مسجد ناظر بر احوال انسانی
مهم‌ترین نقش مسجد البته تقویت حس خداباوری در انسان است و همین حس باعث می‌شود انسان مسلمان خدا را همیشه بر کارها و فعالیت‌های خود ناظر بداند و به همین دلیل بی آن‌که به نظارت و کنترل رسمی نیازی باشد، از درافتادن به آسیب‌های اجتماعی دور می‌ماند. یکی از کارکردهای مهم اقتصادی مسجد، درطول تاریخ اسلام، فقرزدایی بوده به گونه ای که مسلمانان مسجدی با استفاده از مالیات‌های اسلامی یعنی زکات و خمس، همچنین دو توصیه اسلامی به دو امر خیر یعنی انفاق و صدقه در قالب‌های مختلف از جمله ایجاد صندوق‌های قرض‌الحسنه، مشکلات اقتصادی مردم را حل و فصل کرده‌اند. صندوق‌های مردمی و شیوه وام قرض‌الحسنه که مورد تأکید اسلام و قرآن بوده است، همیشه در بحران‌های مالی به مدد محرومان آمده است و حتی بسیاری از ثروتمندان و بازاریان با کمک به این صندوق‌ها سعی کرده‌اند مشکلات مالی مردم را حل کنند.
پایگاه مبارزه با دشمنان اسلام
نقش سیاسی مساجد درتاریخ اسلام ازهمان نخستین روز تأسیس مسجد قبا به‌چشم می‌آمد.پیامبر(ص) مسجد را به مرکزی برای حکمرانی اسلامی و اتخاذ تصمیمات سیاسی خود تبدیل کردوبعد ازآن نیز حداقل در دوران خلفای راشدین، تصمیم‌گیری‌ها و خطبه‌های مهم در مسجد گرفته می‌شد. این امر نقش سیاسی مسجد را درذهن مسلمانان تثبیت کردوبعد ازآن هرچقدر عناصر منحرف سعی کردند مسجد را به جایگاهی برای عبادت صرف تبدیل کنند، نتوانستند به این خواسته خود برسند. جریان تحریفی که سعی داشت مسجدی لائیک و سیاست‌زدایی شده ایجاد کند، هیچ‌گاه نتوانست به هدف خودبرسد ونقش سیاسی واجتماعی مسجد رادرطول تاریخ کمرنگ کند. در تاریخ معاصر ایران، مساجد نقش مهمی در ایجاد شور سیاسی وحرکت به سمت ضدیت با نظام‌های استبدادی داشته‌اند. نقش مسجد سپهسالار در انقلاب مشروطه و مسجد گوهرشاد مشهد در قیام بر ضد استبداد رضاخانی برکسی پوشیده نیست.
چرا مسجد سنگر است!
نقطه اوج حرکت سیاسی مردم ایران که جوشیده ازدل مساجد است، انقلاب اسلامی ایران است، به‌گونه‌ای که امام‌خمینی(ره) می‌گفتند: «اینها از مسجد می‌ترسند، من تکلیفم را باید ادا کنم به شما بگویم، شما دانشگاهی‌ها شما دانشجوها، همه‌تان مساجد را بروید پر کنید، سنگر هست اینجا، سنگرها را باید پر کرد.» تأکید چندباره امام(ره) بر این نکته که« این مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد...»، به‌دلیل نقش مهمی بود که مساجد در ایجاد آگاهی سیاسی در میان مردم بازی کرد.در ایامی که امام(ره) دور از وطن در تبعید بودند، گروهی از شخصیت‌های انقلابی و روحانیون سیاسی با برگزاری مرتب جلسات سخنرانی و درس در مساجد، عموم مردم را با مفاهیم قیام و سیاست‌های ضداسلامی رژیم شاه آشنا می‌کردند. مرحوم آیت‌ا...سیدمحمود طالقانی در مسجد هدایت، شهیدمرتضی مطهری در مسجدالجواد، شهیدمحمد مفتح در مسجد قبا، شهید محمدجواد باهنر و مرحوم آیت‌ا... محمدرضا مهدوی‌کنی در مسجد جلیلی، آیت‌ا...سید‌علی خامنه‌ای درمسجد کرامت مشهد و...با سخنرانی‌هاو جلسات تدریس و تفسیر خود، اسلام سیاسی را در خانه خدا ترویج می‌کردند و نقش مساجد دردوران مبارزه، چنان پررنگ بود که تقریبا تمام جلسات سخنرانی این بزرگان موردتوجه ساواک بود و در اسناد این سازمان مخوف گزارش‌های بسیاری از حضور مخبران ساواک برای گزارش‌دهی آنچه در این جلسات می‌گذشته،دیده می‌شود.حامد الگار،نویسنده ونظریه‌پرداز مهم اسلامی می‌گوید:«مسجد هسته اساسی تشکیلات انقلاب اسلامی بود. یکی از عناصر مهم در پیروزی انقلاب، احیای مجددمسجد وتمام ابعاد عملکردی آن بود.نقش مسجد،دیگر نه عزلت و گریزگاهی از جامعه بود که مردم برای دوری‌جستن ازدنیا،گرفتن وضو،انجام عبادات یا گوش‌دادن به صوت قرآن به آن پناه می‌بردند؛ بلکه برعکس، مسجد به‌عنوان یک کانون مبارزه و مرکز فرماندهی بدل شد به‌طورخلاصه مسجد تماما آن چیزی شد که درعصر پیامبر بود.» بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم دردوران جنگ تحمیلی که مساجد به مراکزی برای اعزام نیرووکمک به جبهه تبدیل شد و هم بعد از جنگ که مساجد به‌عنوان مهم‌ترین مراکز مقاومت در برابر تهاجم فرهنگی نقش مهمی در حفظ اصول و آرمان‌های انقلاب داشت.
نهضت بازگشت به مساجد
در دهه ۷۰ که رهبر انقلاب موضوع مهم تهاجم‌فرهنگی را بارها مورد‌تأکید قرار دادند، کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد برای مقابله با جنگ نرم دشمن در سال۱۳۷۱ و با مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی شکل گرفت. امروز با تشکیل بیش از ۲۶هزار کانون ثبت‌شده در سراسر کشور، این نهاد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و فراگیرترین نهادهای فرهنگی در کشور نقش بازی می‌کند. حجت‌الاسلام کمال خداداده، رئیس ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد کشور در گفت‌وگویی که چندی پیش با جام‌جم داشت، درباره برخی عملکردهای این نهاد توضیح داد. او با بیان این‌که مساجد هیچ‌وقت رویکرد دولتی نداشته و نخواهد داشت، گفت: مساجد سنگر مهم و تأثیرگذاری هستند. عموما در ایام بحرانی مثل جنگ، سیل و زلزله... مساجد همیشه مؤثر بوده‌اند. در زمان‌هایی هم شاهد کمرنگ‌شدن این ارتباط بودیم، برای نمونه از دهه ۷۰ تا ۹۰ با این روند کاهشی مواجه بودیم که دلایل مختلفی داشت. بخشی مربوط به ناکارآمدی برخی از دستگاه‌های اجرایی است، چون مردم انقلاب و نظام را از مسجد و برخاسته از آن می‌بینند.خداداده با بیان این‌که عرصه حکمرانی مسجد امروز دچار عیب‌ها و اشکالات زیادی است، اضافه کرد: عرصه حکمرانی مسجد اولا به‌روز نشده و ثانیا برای حضور نسل جدید مهیا نشده و سازگاری با نوجوان، جوان و کودک ندارد، یعنی ما باید این‌گونه نگاه کنیم آیا مسجد مشتاق حضور کودکان، نوجوانان و...هست.ازدیگرمشکلات را باید در راه‌اندازی ارگان‌های موازی مانند سراهای محله، فرهنگسراها و...جست‌وجو کرد، چرا که کارکردهای مساجد را از آنها گرفته‌اند. وی با پذیرش این انتقاد که نتوانسته‌ایم خود را با شرایط جدید به‌روز کنیم، تأکید کرد: باید به‌جای تربیت فقهی، تربیت توحیدی داشته باشیم. باید بپذیریم که تربیت فقهی، باید و نبایدها و امر و نهی‌ها در جوانان جواب نمی‌دهد، باید یک تربیت عاطفی توحیدی و غرق در محبت خدا را در مسجد بگسترانیم تا همه جذب مسجد شوند و مسجد را به‌عنوان پناهگاه خود بدانند. مسجد محل آرامش است. آن‌وقت مغناطیس امام‌جماعت همه را جذب می‌کند. به‌عقیده من با جذابیت‌های امروزی نمی‌توان جوان را جذب کرد، چون رقیب بهتر از تو دراین زمینه کار می‌کند.رئیس ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد کشور که با شعار نهضت بازگشت به مساجد، کار خود را شروع کرده است، اضافه می‌کند: استقرار نظام‌نامه فرهنگی مسجد باید به یک گفتمان برسد. برای نمونه می‌گوییم مسجد باید مشتاق کودک باشد، چه استانداردی باید داشته باشد؟ در مسجد مشتاق کودک نمی‌توانیم خدام بی‌حوصله داشته باشیم، بانوان را در بالکن که سیستم تهویه مناسبی نداشته و نگاه کریمانه به بانوان ندارد، جای دهیم. مسجد را باید مشتاق حضور همه بسازیم. پس از همان ابتدا یعنی در عمران مسجد اشتباه کردیم. برای اینها طرح داریم. وقتی نظام‌نامه فرهنگی داشته باشیم، یعنی الگوهای مسجدی که نگاه کریمانه به بانوان نوجوان، جوان و سالمند دارد، چه اشکالی دارد فضاسازی به نحوی باشد که همه استفاده کنند و مسجد برای همه برنامه داشته باشد؟ بازسازی و بازآفرینی هویتی باید اتفاق بیفتد. باید مهندسان فرهنگی را تربیت کنیم تا با توجه به آن آموزشی که دیده و توانمند شده‌اند، به عنوان افسران جنگ نرم، افسران ارشد ما در محلات بایستند و برای محل و مسجد برنامه‌ریزی کنند. درباره افرادی که می‌توان به‌عنوان فرمانده و افسران میدان شناسایی کرد و آموزش داد، باید ارتقای توانمندسازی، پیشرفت و مهارت‌آموزی را در‌نظر داشته باشیم و به صورت شبکه‌ای آنها را به یکدیگر متصل کنیم؛ شبکه‌ای که از وضعیت خود، آگاه باشد. وقتی این موضوع انجام شود، آن تحول رخ می‌دهد. در حقیقت بایدیک هویت سازمانی رابسازیم.بایدچهارعرصه«بازآفرینی هویت»،«ارتقا وتوانمندسازی شبکه‌ای»،«کادرسازی» و «جریان‌آفرینی فرهنگی در اجتماع و اتکا و تعالی سازمانی» را که جزو برنامه‌های ستاد کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد است، از لحاظ سازمانی، تعالی، کادر و کارکنان ارتقا دهیم.وی با اشاره به ایجاد مدرسه تخصصی شبستان در حوزه‌های تئاتر، سرود، نویسندگی افزود: این مدرسه به‌دنبال این است که اولا دانش‌افزایی کرده، جریان و موج ایجادکند تا عده‌ای این عرصه را بشناسند و بدانند درمسجدمی‌شود برای هنرفکرکرد.درمرحله بعد استعدادها راکشف کنیم.شما می‌توانید روی آنها سرمایه‌گذاری کنید تا عرصه‌های مختلف هنر کشور رابه‌عهده بگیرند. اکنون تئاتر شبستان شروع شده، فیلم و سرود نیز در آینده نزدیک راه می‌افتد. اگر این کار را ادامه دهیم، به‌نظرم درسال‌های آینده قشری را که اعتقادات ایمانی دارند، تحویل جامعه هنری دهیم.البته به‌نظر می‌رسد که هنوز شاهد فعالیت‌های چندانی در حوزه‌های نویسندگی و سرود به اندازه تئاتر نبوده‌ایم که جا دارد فعالیت در این حوزه سرعت بیشتری بگیرد.
کتاب‌هایی درباره مسجد
مسجد؛ هسته مقاومت
محسن مشرقی و فاطمه حقیقی
انتشارات شهید کاظمی
مسجد رهبر، تاریخ شفاهی مسجد کرامت
مرتضی انصاری‌زاده
انتشارات راه‌یار
یک روایت معتبر درباره مسجد هدایت
حسن یحیوی
انتشارات به‌نشر
تاریخ کتابخانه‌های مساجد
محمد مکی‌سباعی
انتشارات آستان قدس رضوی
مساجد مهم جهان اسلام
حامد قرائتی
مشعر
سیری تاریخی در هنر و معماری مساجد ایران و جهان
محمدحسین ریاحی
کانون‌های فرهنگی هنری مساجد
مسجد ایرانی
سید‌محمد بهشتی
نشر روزنه
فرزندان مسجد
جمعی از نویسندگان
انتشارات شهید ابراهیم هادی
مسجد پیامبر خدا
ابراهیم حسن‌بیگی
انتشارات کتاب جمکران
کودکان می‌پرسند درباره مسجد
غلامرضا حیدری‌ابهری
انتشارات قدیانی
تخریب عامدانه مساجد
سازمان کنفرانس اسلامی در واکنش به این رویداد خطرناک تشکیل شد و در یکی از اقدامات خود، روز به آتش‌کشیدن مسجدالاقصی را به نام روز جهانی مسجد نام‌گذاری کرد. با وجود این‌که بیش از نیم‌قرن از این حادثه می‌گذرد، دشمنی دشمنان مسلمانان و در رأس آنها رژیم صهیونیستی با مسجد و مساجد تمامی ندارد. در ماه‌های اخیر که جهان با حیرت و خشم شاهد جنایات بی‌پروای این رژیم بود، دشمنی با مسجد و تخریب عامدانه و هدف گلوله و بمب قرار گرفتن این بناها بیش از پیش آشکار شد.رژیم اشغالگر در نزدیک به ۱۱ ماه گذشته حدود ۴۰۰ مسجد بزرگ و کوچک را در این مدت تخریب کرده که برخی از آنها همچون مساجد عمری، الشمعه، المحکمه، شیخ شعبان، خلیل‌الرحمن و هاشم دارای سابقه تاریخی و ارزش میراثی جهانی بوده است اما چرا صهیونیست‌ها از زمان روی کار آمدن، دشمنی با مساجد را آغاز کرده‌اند و چه نقشی در این مکان دیده‌اند که همواره دشمنی خود را بر آن متمرکز کرده‌اند؟
شاید آنها خاطرات تلخ نیاکان‌شان را درجنگ با پیامبر(ص) میراث‌دار حقیقی انبیای الهی از جمله موسی کلیم‌ا...(ع) به یاد داشتند و نقش راهبردی مسجد را در ایجاد انسجام در برابر دشمنان می‌دانستند و می‌دانند.
جنگ تمدنی صهیونیست‌ها
جنگ صهیونیست‌ها با مسجد فقط به دهه‌های اخیر محدود نمی‌شود، بلکه آنان از ابتدای شکل‌گیری اسلام و بعد از ضربات محکمی که در فتح خیبر به دست علی‌بن ابی‌طالب(ع) دریافت کردند، جنگ تمدنی طولانی و برنامه‌ریزی‌شده‌ای را آغاز کردند. یکی از مهم‌ترین اهداف این جنگ، مساجد بود. دلیل آن هم مشخص بود؛ قدرت معنوی، فرهنگی و اجتماعی مسلمانان از مسجد و اجتماعات‌آن نشأت می‌گرفت. مضمحل‌کردن و تخریب مساجد به معنای خراب‌کردن یک ساختمان نبود، بلکه به معنای از بین بردن پایگاهی برای نشر و ترویج اسلام و تربیت مسلمانان جهادی بود.صهیونیست‌ها درطول تاریخ بعد از اسلام به گروه‌های مختلف از مسلمانان یا غیرمسلمانان نزدیک می‌شدند تا از طریق آنان یا اسلام را از ماهیت واقعی خود خارج کنند یا آن را از میان ببرند. آنان از همان دوران آغاز اسلام به گروهی از منافقان مسلمان نزدیک شدندوسعی کردند با بنا کردن مسجدی در برابر مسجد قبا، آموزه‌های انحرافی خود را وارد اسلام کنند اما در برابر پیامبر(ص) که با اتصال به وحی الهی از نیت آنان آگاه شد، این مسجد، مسجد ضرار نام گرفت و تخریب شد. در دوران خلفای راشدین به گروهی از مسلمانان نزدیک شدند و از طریق آنان دست به تحریف اسلام واقعی زدند. الگوی آنان مسجد اموی بود؛ مسجدی که اگرچه نام مسجد داشت اما در آن به علی(ع) و آل او که حماسه‌سازان خیبر بودند، دشنام داده شده و روایت‌های جعلی و اسلام انحرافی تبلیغ می‌شد.
مساجد؛ پایگاه مقاومت در برابر تحریف یهود
در تمام این دوران، یهودیان منحرف یک پایگاه مقاومت قدرتمند را در برابر خود می‌دیدند: خاندان پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع). در زمان خلافت عباسیان، امامان شیعه توانستند با ایجاد یک نهضت علمی بزرگ از دل مساجد و حلقه‌های بزرگ درس و تبیین، همه آنچه یهودیان به‌ظاهر مسلمان کاشته بودند را رشته کنند.این‌چنین بود که یک جریان قدرتمند ضدانحرافی در جهان اسلام ایجاد شد. یهودیان منحرف در این زمان به حکومت‌های مسیحی روم نزدیک شدند و سعی کردند با تحریک زعمای کلیسا، جنگ تمدنی خود را از طریق مسیحیان قدرت‌طلب زمانه پیش ببرند.هدف اصلی آنان اشغال دوباره مسجدالاقصی به‌عنوان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین نماد اسلام در سرزمین‌های غربی جهان اسلام وقبله نخست مسلمانان بود که قرآن به تصریح از آن نام برده و گفته بود که این مسجد و پیرامونش را برکت داده است.جنگ‌های صلیبی اگرچه سرانجام به فتح دوباره بیت‌المقدس به دست مسلمانان وشکست سنگین صلیبیون انجامید، اماهردو طرف یعنی مسلمانان و مسیحیان را به ورطه ضعف کشاندو این از هردوسو به سود یهودیان منحرف بود.
از جنگ‌های صلیبی تا حمله مغولان
پس از آن بود که دست یهودیان منحرف از آستین مغولان بی‌فرهنگ‌وتمدنی درآمد که جز خونریزی و تخریب چیزی نمی‌دانستند. حمدلله مستوفی، میزان وحشی‌گری و خونریزی مغولان را در این جملات معروف به اختصار توصیف کرده است: «آمدند و کندند و سوختند و بردند و رفتند.» مغولان در کشتار خود، به شکل ویژه‌ای سعی داشتند مساجد را نه‌تنها تخریب، که به قداست آنها توهین کنند. جالب است که در روایت‌های پیاپی از وحشی‌گری مغولان آمده است آنها در شهرهایی که تصرف می‌کردند، مساجد را به اصطبل اسب‌هایشان تبدیل و سعی می‌کردند کتاب‌های کتابخانه مساجد را آتش بزنند یا خوراک حیوانات کنند. این نشان می‌دهد که آنان برای ازبین‌بردن همه نشانه‌های فرهنگ بزرگ و پررونق اسلامی همه کار کردند. اگرچه تأثیرگرفتن نسل دوم مغولان از فرهنگ اسلامی و ایرانی باعث شد همین مغولان، در دوران ایلخانان نهضت بزرگ مسجدسازی را به‌راه‌انداختند و بازهم تیر یهودیان منحرف در جنگ تمدنی‌شان به سنگ خورد.
نقش محوری در تمدن‌سازی
چنان‌که گفتیم مسجد در ایجاد تمدن اسلامی، نقش محوری داشته است. این نقش را قرآن به‌خوبی و البته به‌کرات مورد توجه و تأکید قرار داده است. این نقش هم فردی و اجتماعی بوده است. انسان مسلمان قرآنی در مسجد نخست به ادراک درست از وضعیت و نسبت خود با هستی و خدا می‌رسد. مسجد، جایگاه توحید و عبادت است، چنان‌که قرآن در آیه ۲۹ سوره اعراف به مسلمانان می‌گوید: توجه خویش را در هر مسجد به سوى او کنید و او را بخوانید درحالى‌که دین خود را براى او خالص گردانید. و به همین دلیل است که قرآن‌کریم، کسانى را که از بردن نام خدا در مساجد جلوگیرى مى‌کنند، ستمکارترین مردم معرفى کرده است. از سوی دیگر قرآن همیشه بر این نکته تأکید کرده است که مسجد باید جایی باشد که اهل توحید در آن رفت‌وآمد کنند، چنان‌که به تصریح قرآن، مشرکان حق ندارند مساجد خدا را آباد کنند، درحالى‌که به کفر خویش گواهى مى‌دهند؛ اما در برابر، عمران‌کنندگان مساجد از نظر قرآن کسانی هستند که به خدا و روز جزا ایمان دارند و به احکام شریعت پایبندند.
مسجد؛ جایگاه ذکر انوار الهى و اجتماع موحدان
از همان نخستین روزی که اسلام بر پیامبر(ص) وارد شد، قبله نماز مسلمانان بر یک مسجد تعیین شد و نخست مسجدالاقصى و سپس مسجدالحرام، جهت نماز وعبادت مسلمانان رامشخص می‌کردند.قرآن حتی درباره شیوه‌های رفتن به مسجد هم حکم دارد، چرا که مسجد، تنها یک صاحب دارد و آن هم خود خداست.اسلام مساجد راخانه‌های خدا و جایگاه ذکر انوار الهى و درعین‌حال جایگاه اجتماع موحدان و پایگاه توحید می‌داند. آن هنگام که اسلام بعد از مهاجرت مسلمانان و تبدیل یثرب به پایگاه اجتماعی پیروان دین جدید، به‌صورتی قدرتمند خود را مطرح کرد، دستور احداث نخستین مسجد یعنی مسجد قبا از سوی خدا نازل شد و پیامبر(ص) و اصحاب گرامی او دست دردست یکدیگر این بنای توحیدی را ساختند. بنایی که خداونددرقرآن درباره‌اش گفته است: مسجدى که از روز نخست بر پایه تقوا بنا شده، شایسته است که در آن قیام کنى. درآن کسانی هستندکه دوست دارند پاکیزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد. از همان دوران پیامبر(ص) مسجد تنها محلی برای نماز و عبادت فردی نبود. مسجد همچنان که جایگاه خودسازی فردی بود، پایگاه آموزش‌های عقیدتی و سیاسی و نقطه آغاز جهاد و جنگ در برابر دشمنان خدا بود. پیامبر(ص) در مسجد با مسلمانان مشورت می‌کرد، درخصوص مسائل جامعه اسلامی چاره‌اندیشی می‌کرد و همین روش باعث شد که مسجد از همان نخست جایگاه مهمى در عرصه اجتماع پیدا کند.
معماری اسلامی و هنرآفرینی‌هایش
با گسترش یافتن دایره مناطق تحت نفوذ اسلام به خارج از جزیره‌العرب، مسجدسازی در همه سرزمین‌های تحت نفوذ اسلام گسترش یافت. در ایران بعد از انقراض سلسله ساسانی، ایرانیان تازه مسلمان نخست بسیاری از بناهای مربوط به دین زرتشتی و آتشکده‌ها را به مسجد بدل کردند. دو مسجد فهرج یزد و تاریخانه دامغان از قدیمی‌ترین مساجد ایران هستند که تاریخچه‌ای بیش از ۱۴ قرن دارند و در قرن نخست هجری ساخته شده‌اند.ساخت مسجد درایران باعث تغییرات اندک‌اندک درمعماری ایرانی شدومعماری اسلامی با مسجدسازی آغاز گردید و ایرانیان در ایجاد آن نقش مهم و اساسی بازی کردند، چرا که معماری ایرانی قبل از اسلام، دارای تاریخچه و سابقه بسیاری بود و مسلمانان تجربه چندانی در این حوزه نداشتند. هنرومعماری پیش از اسلام مورد توجه قرار گرفت و بعد از چندی تغییرات به‌وجود آمد. معماری اسلامی در طول زمان علاوه بر تاثیرپذیری ازعواملی نظیر مذهب، سیاست، جغرافیا و اقتصاد در هر دوره‌ای سبک و شیوه خاص خود را داشته است.
روح ایرانی و حس زیبایی‌شناسی نمازگزاران
معماران مسلمان در ساخت و طراحی مساجد، این کار را نوعی عبادت و خدمت به خدا و خلق خدا می‌دانستند، به همین دلیل سعی می‌کردند به جای این‌که نام و نشانی از خود به جای بگذارند، به دنبال آن بودند زیباترین و جاودانه‌ترین شاهکارهای هنری خود را در مساجد به یادگار بگذارند و همه هنر خود را به خرج دهند. به همین دلیل مساجد ایرانی هرکدام با استفاده از تقارن، طرح‌های هندسی و رنگ‌های زنده محلی برای عبادت و البته آرامش روح و تقویت حس زیبایی‌شناسی نمازگزاران است. اگرچه در تمام این دوره‌ها عناصر معماری مشترکی در مساجد وجود دارد که عبارتند از: صحن، ایوان، رواق، مناره، گنبد، شبستان و محراب. محراب نقطه عطف و قلب همه مساجد محسوب می‌شود، اما در کنار آن یکی از عناصر مهم معماری مساجد، صحن یا همان حیاط است که در آن حوض بزرگی برای وضو ساختن، تعبیه شده بود که معمولا خود این حوض در مکانی پیش‌بینی می‌شد که بنای مسجد در آن منعکس شده، زیبایی مسجد را دوچندان کند. ایوان که یادگار به‌جای مانده از معماری اشکانی است، نیز در ایجاد زیبایی و شکوه مساجد جایگاه مهمی داشته است. گنبد نیز که بسیاری از آن به‌عنوان استعاره‌ای از گنبد آسمان یاد می‌کنند، در دوره‌ای به معماری مسجد اضافه شد و مناره نیز برای طنین انداختن بانگ اذان در سطح شهر مورد استفاده قرار می‌گرفت. شبستان یا بخش سرپوشیده مسجد که در آن نماز گزارده می‌شود،اندام اصلی همه مسجد است که معمولا دارای دو بخش زنانه ومردانه است و غالبا با حیاط همراه می‌شود. همچنین نور یکی از ویژگی‌های اصلی معماری مسجداست که نمادی ازحکمت الهی و تجلی خداوندکه در خانه اوست. معماران مسلمان به تنوع رنگ‌ها در معماری مسجدها هم توجه ویژه‌ای کرده‌اند، چنان‌که رنگ سفید نماد وجود مطلق از طریق نور به دست می‌آید و نشان‌دهنده کثرت است که با وحدت ارتباط ذاتی دارد. رنگ لاجوردی که نشان از آرامش و پاکی دارد، رنگ فیروزه نماد تقدس ورنگ زردکه تصویرکننده روشنایی است، رنگ سبز با ترکیب زرد و آبی که آرامش و امید را به همراه می‌آورد.
نقش ایران در مسجدسازی جغرافیای مسلمانان
درمعماری اسلامی ایران شاهد حضورچهارشیوه معماری هستیم که عبارتند از:شیوه خراسانی،شیوه رازی، شیوهآذری و شیوه اصفهانی. خراسان همچون دیگرعناصر فرهنگی ایران،زادگاه نخستین نمونه‌های هنر ومعماری اسلامی- ایرانی بوده است و در این مناطق شاهد ساخت مساجدی با امکانات ومصالح بومی و ساده ودرعین دارای فضایی آرام ومعنوی هستیم که در آنها تزئینات گچبری و آجرکاری حضوری چشمگیر دارند.باگسترش معماری اسلامی- ایرانی به دیگرمناطق ایران به‌خصوص مناطق مرکزی شاهد ایجاد مساجد به شیوه معماری رازی بودیم که درآن الگوی جدید ایوانی باساخت میل و مناره وگنبدهای دو پوسته و مرغوب‌تر شدن مصالح و نماها رواج یافت.بعد از آن بود که شیوه آذری در آذربایجان با بهره‌گیری فنی‌تر از هندسه و میانسرای چهار ایوانی رواج یافت. در نهایت در دوران صفویان که ازنقاط اوج فرهنگ وهنر ایران بود، شیوه اصفهانی رواج یافت. معماری‌های هوشمندانه و با استفاده از کاشیکاری‌های هنرمندانه در این دوران، باشکوه‌ترین نمونه‌های مساجد همچون مسجد امام را به فرهنگ و هنر ایران تقدیم کرد؛ مساجدی که نه تنها مسجد به عنوان پایگاه عبادت واجتماع بود،خود هرکدام یک اثرهنری نفیس وزنده نیز محسوب می‌شد.
مسجد، پایگاهی برای فرهنگ و هنر
از همان نخستین دوره‌های ایجاد مساجد در سراسر کشورهای اسلامی، کتابخانه‌های مساجد در کنار آنها ساخته شد و مسجد دیگر تنها محلی برای عبادت نبود، بلکه جایگاهی برای مطالعه و علم‌اندوزی نیز بود، به همین دلیل مسجد در روند تکامل علم در اسلام و سرزمین‌های اسلامی نقشی طلایی داشت.برخی ازمساجد بزرگ جهان اسلام،کتابخانه‌های وسیع و بزرگی هم داشت. معمولا کتاب‌های مساجد از طریق وقف تأمین می‌شد و اندک اندک باعث ایجاد نظام کتابداری قابل توجهی شد. در کنار کتابخانه‌ها، حلقه‌های کتابخوانی و تدریس در مدارس ایجاد شد. نه‌تنها فقها، بلکه دانشمندان زمانه سعی می‌کردند با حضور درمساجد، به دوستداران دانش درس بدهند، به همین دلیل درمساجد علمای دینی و دانشمندان علوم دیگر نظیر طب، نجوم،هندسه، فلسفه، ریاضیات و...هرکدام حلقه‌های درس تشکیل می‌دادند. به همین دلیل اسلام و فرهنگ اسلامی که منشأ جریان بزرگی از دانش و تمدن را در دوران باشکوه فرهنگ جهانی به وجود آورد و مرزهای دانش بشری را گسترش داد، از دل مساجد بیرون آمد.
وابستگی هنر به فرهنگ مسجدی
از سوی دیگر هنر اسلامی در طول تاریخ وامدار فرهنگ مسجدی بوده است. بسیاری از هنرهای اسلامی مانند تذهیب و خوشنویسی را برای تقویت حس زیبایی‌شناسی و ایجاد آرامش مردم هنگام خواندن قرآن‌هایی که غالبا به کتابخانه‌های مساجد وقف می‌شد، به کار گرفتند. علاوه بر این در معماری خود مساجد نیز از انواع هنرها استفاده می‌شد و هنرمندان مسلمان سعی می‌کردند در نوشتن کتیبه‌ها و طراحی تزئینات مساجد بهترین جلوه‌های هنر خویش رابه خرج دهند.مسجد درهنر امروز ما هم نقش مهمی بازی کرده است. جریان هنر مذهبی که درسال‌های منجر به پیروزی انقلاب اسلامی وبعد ازآن شکل گرفت،ریشه در مسجد داشت. ایجاد گروه‌های سرود، تئاتر، کتابخوانی و نویسندگی، برگزاری شب‌های شعرورویدادهای هنری درمسجدها در تقویت هنری با ریشه‌های مذهبی که بعدها موجب شکل‌گیری جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی شد،نقش مهمی داشت.نقش برخی مساجد مانندمسجدجواد‌الائمه(ع) درتهران در معرفی چهره‌های تأثیرگذار در نمایش، سینما، داستان‌نویسی و شعر انقلاب برای هرکس درباره تاریخ هنر انقلاب اسلامی تحقیق کند، قابل چشم‌پوشی نیست.
نقش مساجد در حل چالش‌های اجتماعی
مسجد از همان نخستین روزهای تشکیل حکومت اسلامی، نه تنها جایگاهی برای یادکرد خدا و یکتاپرستی بود، بلکه محلی برای حل و فصل مشکلات مردم و چاره‌اندیشی درباره چالش‌های اجتماعی و عمومی نیز بوده است. روایت‌های زیادی از دوران پیامبر(ص) به جای مانده که ایشان در همان مسجد و به‌خصوص در زمانی که گروه زیادی از مسلمانان مهاجر هیچ جایی برای زندگی جز سکوهای مسجد نداشتند، مشکلات زندگی آنها را در مسجد حل و فصل می‌کرد و برایشان خانواده تشکیل داد و راهی خانه‌های خودشان کرد و به آنان درس زندگی داد. در همه دوره‌های بعد از دوران ابتدایی اسلام، این جایگاه ویژه برای مسجد در میان مسلمانان باقی ماند و آنان با تأسی از پیامبر(ص) این مسیر را ادامه دادند و مسجد، همچنان پایگاه فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی باقی ماند.
مسجد ناظر بر احوال انسانی
مهم‌ترین نقش مسجد البته تقویت حس خداباوری در انسان است و همین حس باعث می‌شود انسان مسلمان خدا را همیشه بر کارها و فعالیت‌های خود ناظر بداند و به همین دلیل بی آن‌که به نظارت و کنترل رسمی نیازی باشد، از درافتادن به آسیب‌های اجتماعی دور می‌ماند. یکی از کارکردهای مهم اقتصادی مسجد، درطول تاریخ اسلام، فقرزدایی بوده به گونه ای که مسلمانان مسجدی با استفاده از مالیات‌های اسلامی یعنی زکات و خمس، همچنین دو توصیه اسلامی به دو امر خیر یعنی انفاق و صدقه در قالب‌های مختلف از جمله ایجاد صندوق‌های قرض‌الحسنه، مشکلات اقتصادی مردم را حل و فصل کرده‌اند. صندوق‌های مردمی و شیوه وام قرض‌الحسنه که مورد تأکید اسلام و قرآن بوده است، همیشه در بحران‌های مالی به مدد محرومان آمده است و حتی بسیاری از ثروتمندان و بازاریان با کمک به این صندوق‌ها سعی کرده‌اند مشکلات مالی مردم را حل کنند.
پایگاه مبارزه با دشمنان اسلام
نقش سیاسی مساجد درتاریخ اسلام ازهمان نخستین روز تأسیس مسجد قبا به‌چشم می‌آمد.پیامبر(ص) مسجد را به مرکزی برای حکمرانی اسلامی و اتخاذ تصمیمات سیاسی خود تبدیل کردوبعد ازآن نیز حداقل در دوران خلفای راشدین، تصمیم‌گیری‌ها و خطبه‌های مهم در مسجد گرفته می‌شد. این امر نقش سیاسی مسجد را درذهن مسلمانان تثبیت کردوبعد ازآن هرچقدر عناصر منحرف سعی کردند مسجد را به جایگاهی برای عبادت صرف تبدیل کنند، نتوانستند به این خواسته خود برسند. جریان تحریفی که سعی داشت مسجدی لائیک و سیاست‌زدایی شده ایجاد کند، هیچ‌گاه نتوانست به هدف خودبرسد ونقش سیاسی واجتماعی مسجد رادرطول تاریخ کمرنگ کند. در تاریخ معاصر ایران، مساجد نقش مهمی در ایجاد شور سیاسی وحرکت به سمت ضدیت با نظام‌های استبدادی داشته‌اند. نقش مسجد سپهسالار در انقلاب مشروطه و مسجد گوهرشاد مشهد در قیام بر ضد استبداد رضاخانی برکسی پوشیده نیست.
چرا مسجد سنگر است!
نقطه اوج حرکت سیاسی مردم ایران که جوشیده ازدل مساجد است، انقلاب اسلامی ایران است، به‌گونه‌ای که امام‌خمینی(ره) می‌گفتند: «اینها از مسجد می‌ترسند، من تکلیفم را باید ادا کنم به شما بگویم، شما دانشگاهی‌ها شما دانشجوها، همه‌تان مساجد را بروید پر کنید، سنگر هست اینجا، سنگرها را باید پر کرد.» تأکید چندباره امام(ره) بر این نکته که« این مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد...»، به‌دلیل نقش مهمی بود که مساجد در ایجاد آگاهی سیاسی در میان مردم بازی کرد.در ایامی که امام(ره) دور از وطن در تبعید بودند، گروهی از شخصیت‌های انقلابی و روحانیون سیاسی با برگزاری مرتب جلسات سخنرانی و درس در مساجد، عموم مردم را با مفاهیم قیام و سیاست‌های ضداسلامی رژیم شاه آشنا می‌کردند. مرحوم آیت‌ا...سیدمحمود طالقانی در مسجد هدایت، شهیدمرتضی مطهری در مسجدالجواد، شهیدمحمد مفتح در مسجد قبا، شهید محمدجواد باهنر و مرحوم آیت‌ا... محمدرضا مهدوی‌کنی در مسجد جلیلی، آیت‌ا...سید‌علی خامنه‌ای درمسجد کرامت مشهد و...با سخنرانی‌هاو جلسات تدریس و تفسیر خود، اسلام سیاسی را در خانه خدا ترویج می‌کردند و نقش مساجد دردوران مبارزه، چنان پررنگ بود که تقریبا تمام جلسات سخنرانی این بزرگان موردتوجه ساواک بود و در اسناد این سازمان مخوف گزارش‌های بسیاری از حضور مخبران ساواک برای گزارش‌دهی آنچه در این جلسات می‌گذشته،دیده می‌شود.حامد الگار،نویسنده ونظریه‌پرداز مهم اسلامی می‌گوید:«مسجد هسته اساسی تشکیلات انقلاب اسلامی بود. یکی از عناصر مهم در پیروزی انقلاب، احیای مجددمسجد وتمام ابعاد عملکردی آن بود.نقش مسجد،دیگر نه عزلت و گریزگاهی از جامعه بود که مردم برای دوری‌جستن ازدنیا،گرفتن وضو،انجام عبادات یا گوش‌دادن به صوت قرآن به آن پناه می‌بردند؛ بلکه برعکس، مسجد به‌عنوان یک کانون مبارزه و مرکز فرماندهی بدل شد به‌طورخلاصه مسجد تماما آن چیزی شد که درعصر پیامبر بود.» بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم دردوران جنگ تحمیلی که مساجد به مراکزی برای اعزام نیرووکمک به جبهه تبدیل شد و هم بعد از جنگ که مساجد به‌عنوان مهم‌ترین مراکز مقاومت در برابر تهاجم فرهنگی نقش مهمی در حفظ اصول و آرمان‌های انقلاب داشت.
نهضت بازگشت به مساجد
در دهه ۷۰ که رهبر انقلاب موضوع مهم تهاجم‌فرهنگی را بارها مورد‌تأکید قرار دادند، کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد برای مقابله با جنگ نرم دشمن در سال۱۳۷۱ و با مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی شکل گرفت. امروز با تشکیل بیش از ۲۶هزار کانون ثبت‌شده در سراسر کشور، این نهاد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و فراگیرترین نهادهای فرهنگی در کشور نقش بازی می‌کند. حجت‌الاسلام کمال خداداده، رئیس ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد کشور در گفت‌وگویی که چندی پیش با جام‌جم داشت، درباره برخی عملکردهای این نهاد توضیح داد. او با بیان این‌که مساجد هیچ‌وقت رویکرد دولتی نداشته و نخواهد داشت، گفت: مساجد سنگر مهم و تأثیرگذاری هستند. عموما در ایام بحرانی مثل جنگ، سیل و زلزله... مساجد همیشه مؤثر بوده‌اند. در زمان‌هایی هم شاهد کمرنگ‌شدن این ارتباط بودیم، برای نمونه از دهه ۷۰ تا ۹۰ با این روند کاهشی مواجه بودیم که دلایل مختلفی داشت. بخشی مربوط به ناکارآمدی برخی از دستگاه‌های اجرایی است، چون مردم انقلاب و نظام را از مسجد و برخاسته از آن می‌بینند.خداداده با بیان این‌که عرصه حکمرانی مسجد امروز دچار عیب‌ها و اشکالات زیادی است، اضافه کرد: عرصه حکمرانی مسجد اولا به‌روز نشده و ثانیا برای حضور نسل جدید مهیا نشده و سازگاری با نوجوان، جوان و کودک ندارد، یعنی ما باید این‌گونه نگاه کنیم آیا مسجد مشتاق حضور کودکان، نوجوانان و...هست.ازدیگرمشکلات را باید در راه‌اندازی ارگان‌های موازی مانند سراهای محله، فرهنگسراها و...جست‌وجو کرد، چرا که کارکردهای مساجد را از آنها گرفته‌اند. وی با پذیرش این انتقاد که نتوانسته‌ایم خود را با شرایط جدید به‌روز کنیم، تأکید کرد: باید به‌جای تربیت فقهی، تربیت توحیدی داشته باشیم. باید بپذیریم که تربیت فقهی، باید و نبایدها و امر و نهی‌ها در جوانان جواب نمی‌دهد، باید یک تربیت عاطفی توحیدی و غرق در محبت خدا را در مسجد بگسترانیم تا همه جذب مسجد شوند و مسجد را به‌عنوان پناهگاه خود بدانند. مسجد محل آرامش است. آن‌وقت مغناطیس امام‌جماعت همه را جذب می‌کند. به‌عقیده من با جذابیت‌های امروزی نمی‌توان جوان را جذب کرد، چون رقیب بهتر از تو دراین زمینه کار می‌کند.رئیس ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد کشور که با شعار نهضت بازگشت به مساجد، کار خود را شروع کرده است، اضافه می‌کند: استقرار نظام‌نامه فرهنگی مسجد باید به یک گفتمان برسد. برای نمونه می‌گوییم مسجد باید مشتاق کودک باشد، چه استانداردی باید داشته باشد؟ در مسجد مشتاق کودک نمی‌توانیم خدام بی‌حوصله داشته باشیم، بانوان را در بالکن که سیستم تهویه مناسبی نداشته و نگاه کریمانه به بانوان ندارد، جای دهیم. مسجد را باید مشتاق حضور همه بسازیم. پس از همان ابتدا یعنی در عمران مسجد اشتباه کردیم. برای اینها طرح داریم. وقتی نظام‌نامه فرهنگی داشته باشیم، یعنی الگوهای مسجدی که نگاه کریمانه به بانوان نوجوان، جوان و سالمند دارد، چه اشکالی دارد فضاسازی به نحوی باشد که همه استفاده کنند و مسجد برای همه برنامه داشته باشد؟ بازسازی و بازآفرینی هویتی باید اتفاق بیفتد. باید مهندسان فرهنگی را تربیت کنیم تا با توجه به آن آموزشی که دیده و توانمند شده‌اند، به عنوان افسران جنگ نرم، افسران ارشد ما در محلات بایستند و برای محل و مسجد برنامه‌ریزی کنند. درباره افرادی که می‌توان به‌عنوان فرمانده و افسران میدان شناسایی کرد و آموزش داد، باید ارتقای توانمندسازی، پیشرفت و مهارت‌آموزی را در‌نظر داشته باشیم و به صورت شبکه‌ای آنها را به یکدیگر متصل کنیم؛ شبکه‌ای که از وضعیت خود، آگاه باشد. وقتی این موضوع انجام شود، آن تحول رخ می‌دهد. در حقیقت بایدیک هویت سازمانی رابسازیم.بایدچهارعرصه«بازآفرینی هویت»،«ارتقا وتوانمندسازی شبکه‌ای»،«کادرسازی» و «جریان‌آفرینی فرهنگی در اجتماع و اتکا و تعالی سازمانی» را که جزو برنامه‌های ستاد کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد است، از لحاظ سازمانی، تعالی، کادر و کارکنان ارتقا دهیم.وی با اشاره به ایجاد مدرسه تخصصی شبستان در حوزه‌های تئاتر، سرود، نویسندگی افزود: این مدرسه به‌دنبال این است که اولا دانش‌افزایی کرده، جریان و موج ایجادکند تا عده‌ای این عرصه را بشناسند و بدانند درمسجدمی‌شود برای هنرفکرکرد.درمرحله بعد استعدادها راکشف کنیم.شما می‌توانید روی آنها سرمایه‌گذاری کنید تا عرصه‌های مختلف هنر کشور رابه‌عهده بگیرند. اکنون تئاتر شبستان شروع شده، فیلم و سرود نیز در آینده نزدیک راه می‌افتد. اگر این کار را ادامه دهیم، به‌نظرم درسال‌های آینده قشری را که اعتقادات ایمانی دارند، تحویل جامعه هنری دهیم.البته به‌نظر می‌رسد که هنوز شاهد فعالیت‌های چندانی در حوزه‌های نویسندگی و سرود به اندازه تئاتر نبوده‌ایم که جا دارد فعالیت در این حوزه سرعت بیشتری بگیرد.
کتاب‌هایی درباره مسجد
مسجد؛ هسته مقاومت
محسن مشرقی و فاطمه حقیقی
انتشارات شهید کاظمی
مسجد رهبر، تاریخ شفاهی مسجد کرامت
مرتضی انصاری‌زاده
انتشارات راه‌یار
یک روایت معتبر درباره مسجد هدایت
حسن یحیوی
انتشارات به‌نشر
تاریخ کتابخانه‌های مساجد
محمد مکی‌سباعی
انتشارات آستان قدس رضوی
مساجد مهم جهان اسلام
حامد قرائتی
مشعر
سیری تاریخی در هنر و معماری مساجد ایران و جهان
محمدحسین ریاحی
کانون‌های فرهنگی هنری مساجد
مسجد ایرانی
سید‌محمد بهشتی
نشر روزنه
فرزندان مسجد
جمعی از نویسندگان
انتشارات شهید ابراهیم هادی
مسجد پیامبر خدا
ابراهیم حسن‌بیگی
انتشارات کتاب جمکران
کودکان می‌پرسند درباره مسجد
غلامرضا حیدری‌ابهری
انتشارات قدیانی
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
لزوم کامل‌تر شدن حکم قابل تحسین دادگاه لاهه
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
تکرار اتهامات واهی علیه ایران
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
بازی اروپا در پازل اسرائیل | رای شجاعانه دادگاه کیفری بین‌المللی
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
قطعنامه اتحادیه اروپا دست ایران را باز کرد
گفت و گو
در گفتوگو با امین شفیعی، دبیر جشنواره «امضای کری تضمین است» بررسی شد