آورده روشنی به چراغ مباهله

هنر و ادبیات بستری است که در آن احساسات وعواطف آدمی به تصویرکشیده می‌شودوگاه مؤلف ازاین هم فراتر می‌رود و تفکرات خود را در قالب واژگانی هنرمندانه یا تصویری درخشان به مخاطب ارائه می‌کند.از این رو مباهله ومفهوم اسلامی و تاریخی آن در تاریخ هنر و ادبیات از مباحثی محسوب می‌شود که اگرچه کم اما از زاویه درستی به آن پرداخته شده‌است. مباهله در ادبیات همواره یک مفهوم عمیق تاویل‌پذیر را به ذهن نویسندگان و شاعران متبادر کرده و تلاش بر این بوده که از این اتفاق ظاهری، مفاهیم عمیق اعتقادی استخراج شود و از همین رو آیه نازل‌شده در روز مباهله نیز به گونه‌های مختلف تفسیر شده‌است. در این گزارش تلاش کرده‌ایم گوشه‌هایی از تاریخ شعر فارسی و عربی را که در آنها به مفهوم مباهله پرداخته شده‌است از نظر بگذرانیم و در این بررسی نیم‌نگاهی نیز به شعر آیینی امروز داشته باشیم.
     
واقعه‌شناسی مباهله
رسم مباهله در میان اقوام وادیان مختلف وجودداشت. وآن زمانی بودکه تعصب وحق‌ناپذیری راه را براستدلال می‌بست.آنگاه دو طرف، گفت‌وگو را کنار می‌گذاشتند و دست به دعا برمی‌داشتند و ازخدا می‌خواستند تا دروغگو را رسواسازد وعذابش را بر او نازل نماید. در سال نهم هجری، پیامبر نامه‌ای به اسقف نجران، ابوحارثه نوشتند و درآن نامه، ساکنان نجران رابه آیین اسلام دعوت کردند. اسقف نجران گروهی را به‌عنوان نمایندگان نجران به مدینه فرستاد تا از نزدیک با رسول‌خدا(ص) دیدار کنند. پیامبر، در مذاکره‌ای آنان را به دین اسلام دعوت کرد؛ اما آنها بر اعتقاد خود اصرار ورزیدند. در این هنگام، آیه مباهله نازل شد و خداوند درآیه ۶۱سوره آل‌عمران به پیامبر(ص) دستور داد که با مسیحیان به مباهله برخیزد. روز ۲۴ذی‌الحجه و بیرون شهرمدینه برای مباهله تعیین شد. در ساعت تعیین‌شده، اسقف اعظم نجران، ابوحارثه، به همراه ۳۰۰ تن با سازوبرگ و دهل و صلیب در محل حاضر شدند؛ ناگاه دیدند که رسول خدا(ص)،به همراه حضرت علی(ع)،فاطمه‌زهرا(س) وامام حسن(ع) وامام حسین(ع)در محل مباهله حاضر شده‌است. مسیحیان هنگامی که این صحنه را مشاهده کردند،سخت به وحشت افتادندوازاین‌که پیامبر(ص)عزیزترین و نزدیک‌ترین کسان خود را به میدان مباهله آورده‌بود، دریافتند که او نسبت به ادعای خود ایمان راسخ دارد؛ زیرا در غیر این صورت، عزیزان خود را در معرض خطر آسمانی قرار نمی‌داد. بنابراین از اقدام به مباهله خودداری کردند و حاضر به مصالحه شدند.
«فَمَنْ حآجَّک فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جآءَک مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْنآءَنا وَ أَبْنآءَکمْ وَ نِسآءَنا وَ نِسآءَکمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللّهِ عَلَی الْکاذِبین»؛
پس هرکس با تو درباره او(عیسی) پس از دانشی که برتوآمده ستیز کند،پس بگو:بیایید فرزندان ما و فرزندان شما و زنان ما و زنان شما و جان‌های ما و جان‌های شما را بخوانیم سپس مباهله(دعا و زاری) کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار بدهیم. روز واقعه دیدند که رسول‌خدا(ص) همراه با چهار نفر دیگر به میعادگاه می‌آیند. فاطمه(س) آمد تا تأویل «نِسآءَنا» باشد. حسن و حسین(ع) آمدند تا مظهر « أَبْنآءَنا» باشند و علی(ع) آمد تا جان پیامبر(ص) و مظهر «أَنْفُسَنا» باشد.
اسقف نجران با دیدن چهره نورانی پاکان روزگار پاپس ‌کشید و گفت: «چهره‌هایی رامی‌بینم که اگرازخدا بخواهند کوه را از جای خود بکند، کوه کنده می‌شود. با آنان مباهله نکنید که هلاک می‌شوید و تا روز قیامت یک نصرانی در روی زمین پیدا نمی‌شود.»
 
مباهله در ادبیات کهن
درروزگار پیش ازاین کمتر پیش آمده که شاعری یک غزل یا یک قصیده رابه‌طور کامل به ماجرای مباهله اختصاص دهد.غالبا شاعران در اثبات حقانیت پیامبر اکرم(ص) وامام علی(ع) در یک بیت از یک قصیده اشاره‌ای نیز به واقعه مباهله می‌کردند و از آن به‌عنوان شاهدی برای مدعای خود بهره می‌بردند؛ از جمله شاعرانی که به این شکل به واقعه مباهله در اشعارشان پرداختند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

سیدحمیری در غدیریات، صاحب ابن عباد در غدیریه و همچنین در مناقب ابن شهر آشوب و مناقب خوارزمی قصیده‌ای از صاحب یاد شده که در آن سخن از مباهله رفته است. اما به واقع موضوع مباهله در «کشف‌الاسرار» یکی از بهترین روایت‌ها از این واقعه تاریخی اسلام است. ابوالفضل رشیدالدین میبدی ازدانشمندان بزرگ شافعی وعارف بنام قرن ششم هجری در«کشف‌الاسرار» با نثری زیبا و پر خون تصویری جذاب ازمباهله ارائه می‌دهد.ازدیگر کتاب‌ها با موضوع مباهله،«تاریخ یعقوبی»است به زبان عربی، نوشته تاریخ‌نگار و جهانگرد معروف احمد بن ابی یعقوب بن جعفر وهب بن واضح کاتب عباسی معروف به یعقوبی. وی ایرانی و اصلا از مردم اصفهان بوده و از نویسندگان بزرگ ایران به شمار می‌آمده است. «واضح» نیای یعقوبی از شیعیان فداکار بوده و جان خود را بر این کار نهاده است و براساس آنچه در کتاب او آمده، در شیعه بودن یعقوبی هیچ شبهه‌ای نیست.
     
مباهله در شعر امروز
با ظهور انقلاب اسلامی، مفهومی به نام شعر آیینی به عنوان گونه‌ای ازشعر به‌طور مشخص ابراز وجودکرد وگرچه قدمت شعر آیینی با تعریف مطرح شده به قرن‌ها پیش از انقلاب برمی‌گردد اما به نوعی بلوغ این‌گونه ادبی را در دوران پس از انقلاب می‌توان دانست. از جمله نشانه‌های این بلوغ می‌توان به پرداختن به موضوعاتی اشاره کردکه تا پیش از این کمتر درشعر فارسی مطرح می‌شدند. یکی ازاین مباحث موضوع مباهله است. شاعران بزرگی چون استاد غلامرضا سازگار،استاد علی انسانی و دیگران به این موضوع اقبال نشان داده‌اند و اشعار ماندگاری در این موضوع سروده‌اند.
از این جمله، علی انسانی در ابیاتی از مربع ترکیب می‌سراید:
این پنج تن، تجسم باور به داورند
عالم تمام پیکره، این پنج تن سرند
این پنج هر یکی به جهانی برابرند
گفتم برابرند! غلط بود، برترند
این عبد، بنده احدی جز خدا نبود
دستور اگر نبود، به نفرین رضا نبود
قلب نبی است منزل آیات مُنزِله
آورده روشنی به چراغ مباهله
     
مباهله در جهان بصری فرهنگ اسلامی
گرچه در دین اسلام، کلام بیش از تصویر اهمیت دارد و مسلمانان ازمکتوب‌کردن روایات بیش از تصویر استفاده کرده‌اند اما فرهنگ ایرانی به‌گونه‌ای باب نقاشی و تصویر را درهنر اسلامی بازکرد وتوانست در میان کتاب‌ها، تصاویری نیز از روایات مختلف ترسیم کند. یکی از موضوعات مهم در فرهنگ اسلامی،واقعه مباهله است؛مباهله‌ای که دوتفکر اسلامی ومسیحی رادربرابرهم قراردادوکنش حضرت رسول(ص)باعث شد تا این موضوع به رکنی برای حقانیت دین اسلام در جهان بدل شود.قدیمی‌ترین تصویر از واقعه مباهله حضرت محمد(ص) با مسیحیان نجران درنسخه‌ای از کتاب «آثارالباقیه» نوشته ابوریحان بیرونی در سال ۷۰۷ق (۶۸۶ شمسی) یعنی در قرن هفتم تصویر شده است. این اثرکه درزمان ایلخانیان که توجه به موضوعات اسلامی به اوج خودرسیده بودوبنای مصورسازی در کنار کتابت، راه جدیدی راطی می‌کرد، ترسیم شده است.مصورسازی واقعه مباهله یکی از بهترین نمونه‌های نگارگری تبریز اول است که به‌خوبی نوع چیدمان ومقابله را دراین اثر بازنمایی کرده.درسمت راست این تصویرحضرت محمد(ص) به همراه اهل بیت حضور دارند که مصورسازی آسمان و ابرها بر بالای سر آنها جایگاه الهی این خاندان را نشان می‌دهد ودرمقابل مسیحیان که کمترین فضای کادر را اشغال کرده‌اند، قرار دارند که در برابر رسول اکرم و خاندانش سر تعظیم فرود آورده‌اند.

درباره «مباهله» بخوانیم
درمیان آثارمختلفی که برای گروه‌های سنی وطیف‌های مختلف مخاطبان،نوشته شده ودرآنها درباره مباهله بحث شده است،شش کتاب را برگزیده‌ایم.این کتاب‌هاهم‌برای خوانندگان حرفه‌ای‌که تاریخ اسلام رابه‌صورت تخصصی دنبال می‌کنند،مفیداست وهم برای مخاطبان گروه‌های سنی کودک و نوجوان که خانواده‌ها می‌توانند ازطریق این آثار،آنان را با این بخش مهم از تاریخ اسلام، آشنا کنند.
       
مباهله 
نویسندگان: پژوهشگران علوم اسلامی
ناشر: آستان قدس رضوی
این کتاب ۱۰مقاله تحقیقی درباره مباهله پیامبر گرامی اسلام(ص) با نمایندگان مسیحیان نجران است که به قلم جمعی از نویسندگان ازجمله آیت‌ا...عبدا...جوادی‌آملی و پژوهشگران بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مرتضی انفردی، علی جان‌سکندری، محمدعلی چنارانی و حجج‌اسلام مهدی شریعتی‌تبار و رضا وطن‌دوست از دیدگاه‌های متفاوت به نگارش درآمده است.
       
بررسی تطبیقی مباهله پیامبر(ص) با مسیحیان
نویسنده: کمال‌الدین غراب
ناشر: حکمت سینا
این کتاب به بررسی تطبیقی روایات مربوط به مباهله پرداخته است ونویسنده سعی کرده ضمن بررسی نقش مباهله درمجادلات عقیدتی شیعه و سنی، به بررسی آداب و اجرای آن نیز بپردازد. همچنین نمونه‌هایی از مباهله که در تاریخ به‌وقوع پیوسته، معرفی شده است. در پایان کتاب نیز پاره‌ای از آثار محققان درباره موضوع به نقد کشیده شده است.
     
دعوت مردی که راست می‌گفت
نویسندگان: ابراهیم حسن‌بیگی
ناشر: کتاب جمکران
نویسنده که از داستان‌نویسان خوب روزگار ماست این کتاب را  از زبان یکی از سه مسیحی‌ای که در روز مباهله به محضر پیامبر رسیدند روایت می کند و سعی کرده است کودکان‌ونوجوانان را با مفهوم و موضوع مباهله آشنا کند. 

راهی که می‌ماند
نویسندگان: سیدمهدی شجاعی 
ناشر: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
دراین کتاب ماجرای مباهله پیامبر به همراهی اهل‌بیت،به‌گونه داستانی برای کودکان گروه سنی«ج» نگاشته شده است.در این داستان، پیامبر گرامی اسلام طی نامه‌ای،کشیش بزرگ رابه اسلام فرامی‌خواند.کشیش۶۰نفرازعلمای مسیحی رابرای مباحثه باپیامبر اسلام(ص) به مدینه می‌فرستد. مسیحیان که در بحث با پیامبر(ص) درمی‌مانند، تنها راه را برای اثبات حقیقت مباهله می‌دانند.