مرجعی برای رویاندن امید

تاجایی‌كه در سال ۱۳۸۴ برای اولین‌بار در كشور در این مركز از سلول‌های بنیادی برای ترمیم ضایعات قرنیه چشم استفاده شد و در سال ۱۳۸۵ نخستین حیوان همانندسازی‌شده خاورمیانه (رویانا) در این پژوهشگاه متولد شد. رویان از سه پژوهشكده زیست‌شناسی و فناوری سلول‌های بنیادی، پژوهشكده پزشكی تولیدمثل و پژوهشكده زیست‌فناوری تشكیل شده است و امروزه به‌عنوان قطب پژوهشی و فناوری ایرانی شناخته‌شده در سطح بین‌المللی، پیشگام در توسعه علم و نوآوری درعلوم‌زیستی است و به‌عنوان مرجعی موثر در ارتقای سلامت جامعه تلاش می‌كند. ۱۴دی۱۳۸۴ دكترسعید كاظمی آشتیانی، بنیانگذار پژوهشگاه رویان دراثر سكته قلبی درگذشت. به ‌مناسبت هجدهمین سالگرد درگذشت این دانشمند برجسته و چهره‌ ماندگار سال ۱۳۸۳ كشور، جام‌جم با دكتر عبدالحسین شاهوردی، رئیس پژوهشگاه رویان گفت‌وگو كرده و تازه‌ترین دستاوردهای علمی این مركز درمانی‌ تحقیقاتی را جویا شده است. 

باوجود تنوع فعالیت‌های پژوهشگاه رویان، حتی امروز هم این پژوهشگاه را بیشتر به‌دلیل تلاش‌هایی كه در حوزه ناباروری انجام داده می‌شناسند. درباره این بخش توضیح می‌دهید؟
پژوهشگاه رویان ماموریت خود را با بحث درمان ناباروری آغاز كرد و دربخش پژوهش در حوزه‌های مختلف ناباروری اتفاقات خوبی را رقم زد. به‌طوری‌كه در سه‌دهه فعالیت پژوهشگاه، حدود ۴۰هزار فرزند خانه‌های بسیاری از زوج‌های نابارور را گرم كرده‌اند. علاوه‌بر ناباروری در سایر عرصه‌ها هم اتفاق‌های خوبی رخ داد و امروز در بخش پژوهش، رویان پروژه‌های مختلفی را تعریف و در قالب پایان‌نامه‌ها و طرح‌های همكاران در هیات‌علمی پژوهشگاه اجرا می‌كند. به‌طوری‌كه براساس گزارشی كه در یكی از مجلات علمی معتبر بین‌المللی در آمریكا منتشر شده و مساله تولید علم را در مراكز مختلف علمی دنیا طی دو دهه بررسی كرده، رویان توانسته است در رده‌بندی ۱۰ مركز برتر قرار گیرد و در جایگاه نهم بایستد. بنابراین‌، می‌توان گفت این رتبه به‌نوعی عملكرد همكاران ما در بخش پژوهش به‌ویژه در بحث ناباوری بوده‌است. 
 
موضوعی كه امروزه در حوزه ناباروری وجود دارد هزینه‌های این روش درمانی است. هرچند می‌دانیم هزینه‌های این خدمات در پژوهشگاه رویان بسیار ارزان‌تر از موسسات و مراكز خصوصی است اما باوجوداین، هنوز مسائلی چون بیمه و كاهش هزینه‌ها وجود دارد. رویان در این خصوص چه گام‌هایی برداشته است؟
پژوهشگاه رویان نهاد عمومی غیردولتی و وابسته به جهاددانشگاهی است. تعرفه‌هایی که در مجموعه رویان و همچنین مراكز مشابه ارائه می‌شود بسیار پایین است درصورتی‌كه تمام مواد مصرفی مانند بخش خصوصی باید از بازار تهیه شود و ما در این بخش بودجه‌ای در اختیار نداریم و بودجه‌ای كه ازسوی دولت دریافت می‌كنیم مربوط به بخش پژوهش است. باوجوداین، به‌عنوان ماموریت كاری خودمان در این زمینه با بیمه و نهادهای قانونگذار تعامل كرده‌ایم و به‌خصوص اكنون كه مساله جوانی جمعیت مطرح است اقدامات و كمك‌هایی انجام شده است. ما هم به‌عنوان یك مجموعه پژوهشی/خدمات تخصصی تلاش كرده‌ایم خدماتی با كیفیت به مردم عرضه كنیم. باید بگویم كه میزان موفقیت در بخش ناباروری در مراكز مختلف در دامنه ۱۵ تا ۳۵ درصد است. رویان كه به‌عنوان مجموعه مرجع شناخته می‌شود و بیمارانی كه در مراكز مختلف جواب نگرفته‌اند به‌عنوان آخرین مرحله تلاش به این پژوهشگاه ارجاع داده می‌شوند سعی كرده با نگاه علمی به این موضوع بپردازد و همواره با میزان موفقیت قابل قبول و قابل رقابت با بهترین مراكز دنیا این خدمات را ارائه داده و تا این لحظه شرایط قابل دفاعی در حوزه ناباروری به‌دست آورده‌ است. 
 
به اجرایی‌شدن پروژه‌ها در قالب پایان‌نامه اشاره كردید. پژوهشگاه رویان در حوزه آموزش هم فعالیت دارد؟
بله، در آموزش هم تاكنون موضوعات مختلفی را دنبال كرده‌ایم و امروز دانشجویان زیست‌شناسی تولیدمثل هم در پژوهشگاه رویان و هم در دانشكده علوم پزشكی تربیت می‌شوند. در حوزه فلوشیپ‌های ناباروری، ناباروری مردان و زنان، دوره‌هایی تعریف شد و پژوهشگاه رویان در تعریف این دوره‌ها كمك‌های بسیاری عرضه كرد. تجربه‌ای كه در بحث ناباروری به‌دست آوردیم سبب شد همكاران ما این جسارت را پیدا كنند و به عرصه سلول‌های بنیادی، زیست‌فناوری و همانندسازی وارد شوند و همین‌مساله موجب شد طی دو دهه اخیر انباشت دانش بسیار خوبی به‌وجود بیاید.
 
در حوزه‌ سلول‌های بنیادی تاكنون به چه موفقیت‌هایی رسیده‌اید؟
دستاوردی كه پژوهشگاه رویان در بخش سلول‌های بنیادی دارد در قالب مراكز رشد، شركت‌های دانش‌بنیان و هسته‌های پژوهشی به راه خودش ادامه می‌دهد. یكی از شركت‌های دانش‌بنیان زیرمجموعه رویان كه در زمان حیات دكتر كاظمی آشتیانی كار خودش را آغاز كرد شركت فناوری بن‌یاخته‌های رویان است كه یكی از كارهای مهمش، جداسازی و انجماد سلول‌های بنیادی خون بندناف است. امروز سلول‌های بنیادی بیش‌از ۲۰۰هزار نمونه خون بندناف جدا شده و در بانك سلول‌های بنیادی این شركت نگهداری می‌شود. بسیاری از بیماران، به‌ویژه بیمارانی كه به سرطان خون مبتلا هستند و به‌خصوص كودكان بیمار، یكی از گروه‌هایی هستند كه بیشترین استفاده را از این سرمایه سلولی می‌برند. تاكنون بیش‌از ۴۰ بیمار برای درمان و تعدادی هم در قالب درمان و كارآزمایی بالینی (بیش‌از ۱۰۰ بیمار) توانسته‌اند از سلول‌های بنیادی خون بندناف استفاده كنند كه از این تعداد، بیش‌از ۴۰ مورد در بخش درمان سرطان خون و مابقی در بیماری‌هایی مثل ام‌اس و فلج مغزی بوده است. از دیگر تجربیات پژوهشگاه رویان در قالب شركت دانش‌بنیان سل‌تك فارمد است كه با مشاركت ستاد اجرایی فرمان امام راه‌اندازی كردیم و سلول‌هایی كه تحقیقات پایه را پشت سر گذاشته‌ بودند و كارآزمایی بالینی‌شان آغاز شده بود به این شركت واگذار كردیم. یكی از اولین سلول‌هایی كه با مجوز وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشكی تولیدش در این شركت انجام می‌شود و امروز هم وارد بیمه و هم وارد سبد دارویی شده است سلول‌های درمان لك‌وپیس است. درحال‌حاضر بیش‌از ۱۲ شركت دانش‌بنیان به‌دست پژوهشگران رویان در مركز رشد رویان و در دیگر مراكز رشد دانشگاهی شكل گرفته‌اند و درواقع، كار بسیاری از محصولات و دستاوردهای رویان در این شركت‌ها دنبال می‌شود.
 
نتایج این تلاش‌ها چگونه بوده‌ است؟
نتایج به‌دست‌آمده بسیار خوب بوده‌ است و بعضی از این موارد به شكل مقاله در نشریات علمی معتبر منتشر شده‌اند. بیشتر این افراد بیمارانی بوده‌اند كه متاسفانه هیچ پروتكل درمانی موجود درموردشان پاسخگو نبوده. یكی دو سال گذشته كه روز جهانی بانك خون بندناف بود بچه‌هایی كه از این سلول‌ها استفاده كرده و درمان شده بودند گرد هم آمدند. حضور این بیماران درمان‌شده حس بسیار خوبی به تیم علمی رویان داد. سلامت این بچه‌ها حكایت از آن دارد كه این علوم جدید در بیماران صعب‌العلاج می‌تواند برای حل مشكلی از این خانواده‌ها كمك كند.
 
این سلول‌های بنیادی براساس گروه خونی پیوند داده می‌شوند؟
بله. این نوع پیوند هم مانند هر پیوند دیگری براساس سازگاری گروه خونی انجام می‌شود. به‌طوری‌كه سلول‌های بنیادی مغز استخوان از نشانگرهای خاصی برخوردارند و بنابراین، پیوندهای خونی بین دهنده و گیرنده باید وجود داشته باشد. مواردی كه سلول‌های بنیادی برای خودشان یا خانواده درجه یك آنها نگهداری شده است این هم‌خونی، بیشتر وجود دارد اما كسانی هم بوده‌اند كه برای پیوند آمده‌اند و خانواده‌هایی كه صاحب این خون‌های بندناف بودند به این افراد اجازه استفاده از این سلول‌ها را داده‌اند. 
 
چه سلول‌هایی در آینده‌ای نزدیك به این سبد درمانی افزوده خواهند شد؟
بین ۴ تا ۵ سلول دیگر هم فازهای آخر را می‌گذرانند و امیدواریم در آینده‌ این سلول‌ها هم وارد سیر درمان شوند. تعدادی از پروژه‌ها به فاز كارآزمایی بالینی رسیده‌اند مثل درمان پاركینسون و پروژه شبكیه چشم یكی از طرح‌هایی است كه مجوز كمیته اخلاق را دریافت كرده و مشغول پیمودن مقدمات لازم برای بیماریابی و ورود به پژوهش‌های بالینی است كه هدف آن درمان آسیب‌های شبكیه با سلول‌هایی است كه در آزمایشگاه و در محیط اتاق تمیز (Cleanroom) به سلول‌های عصبی شبكیه تمایز پیدا كرده‌اند. در مدل‌های حیوانی نتایج خوبی به‌دست آمده و امیدواریم كه در مدل انسان هم با مجوزی كه گرفته شده فاز اول و بعد، فازهای دوم و سوم آن به سرانجام برسد. به‌هررو، همان‌طوركه می‌دانید نوع خدمات كارآزمایی بالینی طولانی‌مدت و هزینه‌بر است. شاید یكی از دلایلی كه مقداری سرعت كار را تحت تاثیر قرار داده همین مسائل است كه امیدوارم با حمایت‌هایی كه انجام می‌شود این پروژه‌ها با سرعتی منطقی به جواب برسند و بتواند به‌ویژه به بیمارانی كه درمان‌های رایج درموردشان جواب نمی‌دهد خدمات ارائه دهد. ازجمله طرح‌های دیگری كه گروه‌ها مشغول كار روی آنها هستند سلول‌درمانی برای استخوان غضروف و مفاصل است. چهار سلول دیگر هم مجوز تحقیقات روی انسان را گرفته‌اند كه برای مثال پوست و سوختگی‌های قرنیه ازجمله آنها هستند. بیماری‌هایی دیگری هم چون بیماری‌های دستگاه عصبی فازهای اول و بعضی دیگر هم ازجمله فلج مغزی فاز دوم را سپری می‌كنند. به‌خصوص فاز دوم بالینی سلول‌درمانی فلج مغزی حدود ۱۰۰ بیمار را تحت پوشش قرار داده است. 
 
در زمینه بیماری‌های كبدی هم پژوهش‌هایی داشته‌اید. این پروژه‌ها در چه وضعی قرار دارند؟
بله. درمورد كبد هم پروژه‌هایی داشتیم اما نتایجی كه به آنها رسیدیم نتایجی نبود كه بتواند برای ادامه كار استدلال داشته باشد. باوجوداین، همكاران همچنان در بخش تحقیقات این حوزه كار می‌كنند. 
 
این سلول‌های بنیادی بیشتر از چه نوعی هستند؟ سلول‌های بنیادی مزانشیمی یا سلول‌های بنیادی پرتوان القایی (IPSCs)؟
بیشتر این سلول‌ها ازسلول‌های بنیادی مزانشیمی یا سلول‌های بنیادی‌ هستند كه از مغز استخوان، بندناف وچربی گرفته شده‌اند یا سلول‌های بنیادی جنینی هستند كه درمحیط اتاق تمیز برای بیماری‌های خاص تولید شده‌اند.درحوزه سلول‌های بنیادی پرتوان القایی هم پژوهش داشته‌ایم وتولیدهم كرده‌ایم. اما هنوزدرمرحله تحقیق است و تاكنون با IPSCs كارآزمایی بالینی نداشته‌ایم. 

چشم‌انداز رویان در افق آینده 
در سال‌های اخیر استفاده از روش‌های مهندسی ژنتیك برای تغییر و اصلاح ژن‌ها با هدف درمان بیماری‌های مختلف بسیار مورد توجه محققان و پژوهشگران این حوزه قرار گرفته است. از رئیس پژوهشگاه رویان از رویكرد رویان در خصوص این حوزه پرسیدیم. وی در پاسخ به جام‌جم می‌گوید: «ژن‌درمانی رویكرد جدیدی است كه بعد از بحث سلول‌درمانی و تولید محصولات سلولی برای درمان‌ها استفاده می‌شود و در دستور كار رویان قرار گرفته است به‌ویژه كه زیرساخت‌های این پژوهش‌ها را كه همان محیط اتاق تمیز است در اختیار داریم. از پروژه‌هایی كه در بخش ژن‌درمانی، همكاران ما مشغول كار روی آن هستند سازه حامل ژن‌های سالم به داخل سلول در مورد سرطان خون است كه به‌طور كامل در رویان ساخته شده و مطالعات آن برای درمان انجام شده و آماده كسب اجازه از كمیته اخلاق است كه پروژه كارآزمایی بالینی روی انسان را آغاز كند و امیدواریم بتوانیم منابع مالی آن را هم تامین كنیم.»