دیدار شفاف با «سفیر» سینمای ایران

فریبرز صالح متولد۱۳۲۳ بود و رشته سینما را در انگلیس آموخت و سه فیلم کوتاه و سه فیلم بلند ساخت که در این میان سفیر و مرگ پلنگ شاخص‌ترین آثار کارنامه اوست. او بعد از همکاری موفق با فرامرز قریبیان به‌عنوان قهرمان سفیر، چند سال بعد و در ۱۳۶۸ هم فیلم دیگری با محوریت این بازیگر به نام مرگ پلنگ ساخت. صالح با این دو فیلم نشان داد که قصه‌گویی در سینما را بلد است و توانایی جذب مخاطبان را دارد. همان‌طور که سفیر، عنوان پرفروش‌ترین فیلم سال ۶۲ را به دست آورد، مرگ پلنگ هم در فروش عملکرد خیلی خوبی داشت و جزو ۵۰ فیلم اول پرمخاطب و پرفروش سینمای پس از انقلاب است. با این حال عجیب است که سینمای ایران بهره مناسبی از هنر و این توانایی صالح در ساخت آثار پرمخاطب دیگر نبرد، چه در زمینه فیلم‌های تاریخی و مرتبط با صدر اسلام و آثار عاشورایی و چه در زمینه اثری حادثه‌ای و ماجراجویانه با مایه‌های فولکلور. گرچه سینما و تلویزیون ایران از دهه‌های ۷۰ و ۸۰ سراغ روایت‌های تاریخی مرتبط با عاشورا و صدر اسلام رفت اما حتی هنوز هم تولید چنین آثاری با سختی‌های فراوان و هزینه بالایی همراه است و چالشی اساسی برای سازندگان محسوب می‌شود. حالا شما همه این کم و کاستی‌ها را در نخستین تجربه این‌چنینی درنظر بگیرید تا حال و روز صالح را دریابید. او همان سال اکران و در گفت‌و‌گویی که با ماهنامه فیلم داشت، درباره مشکلات تولید سفیر می‌گوید: «بار بسیاری از مشکلات را یک‌تنه به دوش کشیدم تا ثابت کنم که می‌شود چنین فیلمی ساخت. با این حال من یک‌بار می‌توانم تحمل کنم اما ساختن فیلمی با همان شرایط بسیار دشوار، بلکه ناممکن است... . من آن همه سیاهی لشکر را با چنگ و دندان نگه می‌داشتم و مدام این دلهره را داشتم که مبادا فردا نیایند. لباس‌های‌شان را درمی‌آوردند و به گوشه‌ای می‌انداختند و روز بعد نمی‌دانستند که دیروز چه لباسی را بر تن داشتند و ما باید حواس‌مان جمع می‌بود. ۳۰ اسب، با گدایی فراهم کردیم و هراس این‌که قبل از پایان کار، آنها را از ما بگیرند، آسوده‌مان نمی‌گذاشت. محل مناسب برای فیلمبرداری وجود نداشت و گاهی دو محل فیلمبرداری ۷۰۰ کیلومتر با یکدیگر فاصله داشت، زیرا امکان دکورزدن نداشتیم. به هر نهادی برای درخواست کمک انسانی و تجهیزات می‌رفتیم، درگیر جنگ تحمیلی بودند. طول فیلمبرداری ما هفت ماه‌و‌نیم بود که از این مدت، سه ماه‌و‌نیم، به‌دلیل نداشتن امکانات، درحال حمل‌و‌نقل و رفت‌و‌آمد بودیم.» 

پیشنهاد ساخت سفیر را چه کسی داد؟

شاید جالب باشد بدانید چه کسی پیشنهاد ساخت فیلم سفیر را داد. دکتر غلامعلی حدادعادل که آن زمان در تلویزیون فعالیت می‌کرد، اوایل سال ۶۰ پیشنهاد ساخت طرح سفیر را داد. البته ابتدا قرار بود سفیر یک فیلم کوتاه باشد اما پس از بازنویسی طرح، خود حدادعادل پیشنهاد ساخت یک فیلم سینمایی را می‌دهد که با استقبال صالح مواجه می‌شود. آن‌طور که جمال امید در جلد دوم کتاب تاریخ سینمای ایران اشاره می‌کند، سفیر یکی از پنج فیلم ایرانی بود که در جریان برگزاری اولین جشنواره فیلم فجر از ۱۲ تا ۲۲ بهمن۶۱ برای اولین بار به نمایش درآمدند، آن چهار فیلم دیگر اشباح (رضا میرلوحی)، حاجی واشنگتن (علی حاتمی)، خط‌قرمز (مسعود کیمیایی) و مرگ یزدگرد(بهرام بیضایی) بودند که از این میان تنها دو فیلم اشباح و سفیر بعدا موفق به دریافت پروانه نمایش می‌شوند. سفیر از پنجشنبه ۲۷اسفند سال ۶۱ در سینماهای آزادی، بهمن، فلسطین، لاله، انقلاب، پیوند، میمه (میامی)، جمهوری، آرام (پاسیفیک)، توسکا، کیهان و آستارا روی پرده سینماها می‌رود و با استقبال خوب تماشاگران مواجه می‌شود. این فیلم گرچه با نقدهای آنچنان مثبت و ستایش منتقدان روبه‌رو نمی‌شود و حتی نقدهایی درباره نبود تجربه در رهبری چنین پروژه سوپر پروداکشنی هم به‌دنبال دارد اما با توجه به جمیع جهات از جمله قصه‌گو بودن اثر و با نگاهی به تجربه نخست آثار این‌چنینی در سینمای ایران و شرایط دشوار تولید و کمبود امکانات، نمره قبولی می‌گیرد. البته گرچه سینمای ایران قبل از سفیر، فاقد چنین تجربیاتی بود اما در نقدها و اظهارات از دو اثر شاخص و ماندگار مصطفی عقاد یعنی(رسالت) محمد رسول‌ا... وشیرصحرا(عمرمختار) به‌عنوان الگوهای ساختاری و روایتی فیلم یاد می‌شود. 

یک قصه واقعی

یکی از مهم‌ترین امتیازات فیلم سفیر، بهره‌مندی درست از واقعیت است. قهرمان فیلم، قیس‌بن‌مسهر مابه ازایی واقعی داشت و نامه‌رسانی بود که نامه‌ها و پیام‌های مهمی را در آن مقطع پیش از حادثه کربلا رد و بدل کرد. 
ازجمله: رساندن نامه کوفیان به امام‌حسین(ع) در مکه، رساندن نامه مسلم از بین راه به امام‌حسین(ع)، برگرداندن جواب امام‌حسین(ع) به مسلم‌بن عقیل، همراهی با مسلم در سفر و رساندن نامه مسلم به امام‌حسین(ع) در جریان بیعت کوفیان، همراهی با امام‌حسین(ع) و رساندن نامه ایشان از حجاز به کوفیان و... .
ورود به حادثه کربلا و قیام سالار شهیدان از زاویه شخصیتی همچون قیس، برگ برنده روایتی فیلم سفیر بود. داستان فیلم از جایی آغاز می‌شود که قیس‌بن‌مسهر با نامه‌ای از سوی امام‌حسین(ع) برای سلیمان‌بن‌صرد خزاعی راهی کوفه می‌شود اما در راه توسط ماموران ابن‌زیاد والی کوفه دستگیر و به زندان می‌افتد. در زندان به او گفته می‌شود در صورت سخنرانی علیه حسین‌بن‌علی از زندان آزاد خواهدشد، او هم با پذیرفتن این شرط به روی منبر می‌رود اما علیه یزید سخنرانی می‌کند. پس از این سخنرانی قیس به دستور ابن زیاد به شهادت می‌رسد. 
سفیر، در زمینه فیلمنامه‌نویسی و قصه‌گویی بر مبنای ظرفیت عظیم واقعیت عاشورا هم به خوبی راه را به نویسندگان و فیلمسازان سینمای ایران نشان داد. در این میان به جز خود صالح باید به حضور زنده یاد کیهان رهگذار به عنوان یکی دیگر از فیلمنامه‌نویسان هم اشاره کرد. به نظر می‌رسد بار روایت تاریخی فیلم بیشتر روی دوش رهگذار بود که با نویسندگی و کارگردانی سریال بوعلی سینا و نویسندگی سریال سربداران به یاد آورده می‌شود. 

قریبیان قهرمان 

برگ برنده فیلم سفیر، حضور فرامرز قریبیان بازیگر شخصیت قیس است که نقش مهمی در موفقیت فیلم در اکران داشت. قریبیان، بازیگر نام آشنایی بود که در سینمای پیش از انقلاب در چند نقش مکمل خوب از جمله قدرت در فیلم گوزن‌ها (مسعود کیمیایی) درخشیده بود و شهرت و محبوبیتی داشت. او با همین پیشینه قدم به سینمای پس از انقلاب گذاشت و به یکی از ستاره‌های دهه‌های ۶۰ و ۷۰ تبدیل شد. او وقار و صلابتی داشت که بسیار به کار شخصیت‌های قهرمان می‌آمد که باید به دل حادثه می‌زدند. این جسارت در نقش خطیری چون قیس به اوج می‌رسید و به‌ویژه با صداپیشگی منوچهر اسماعیلی، استواری قهرمان را چهارمیخه می‌کرد.  به جز حضور بلامنازع قریبیان ــ که فیلم بدون بازی او غیرقابل تصور است ــ باید به سهم بازیگران مکمل هم در جذابیت و موفقیت فیلم اشاره کرد، عزت‌ا... مقبلی که بیشتر به عنوان صداپیشه‌ای سرشناس شناخته می‌شد، جلال پیشواییان، کاظم افرندنیا، محمدتقی کهنمویی، کیومرث ملک مطیعی، هوشنگ دیبائیان، عرش پورزارعی، محمد پورستار، سامی تحصنی، حسین خانی‌بیک، منوچهر حامدی و... .
نکته قابل اشاره دیگر این‌که فیلم به لحاظ بازیگری، اثری کاملا مردانه است و هیچ بازیگر زنی در سفیر حضور ندارد.  منوچهر اسماعیلی، سرپرست گویندگان، کامبیز روشن‌روان آهنگساز، ایرج گل‌افشان تدوینگر، جمشید الوندی و نعمت حقیقی به عنوان فیلمبرداران، از دیگر عوامل فیلم سفیر هستند. 

دستمزد ۲۴۰ هزارتومانی قریبیان

حسن جلایر، تهیه‌کننده فیلم سفیر سال  گذشته در  برنامه تلویزیونی «قاب‌عاشقی» به  ساخت فیلم  با  حمایت شهید یوسف کلاهدوز و  رضایت رهبر معظم انقلاب از  این اثر اشاره  کرد که  آن  زمان رئیس‌‌جمهور  بودند.  جلایر همچنین اخیرا در گفت‌و‌گویی، نکات جالبی درباره اولین اثر عاشورایی سینمای ایران مطرح کرد. 
او گفت: همه این فیلم، خاطره است. یادم می‌آید هر روز تعدادی گله گوسفند اجاره کرده‌بودیم که هر گله ۱۵۰ راس گوسفند داشت و در سکانسی که می‌خواستیم ورود قیس را بگیریم نیاز به گله گوسفند بیشتری داشتیم. یک روز بر حسب اتفاق سر فیلمبرداری رفته‌بودم؛ نزدیک عصر بود متوجه شدم چوپان گوسفندها با دستش قاب می‌بندد و دائم قاب را عوض می‌کند و به آفتاب نگاه می‌کند و به یکباره گله را از جایی که باید می‌ایستاد حرکت داد. زنده‌یاد فریبرز صالح به دنبال او دوید و گفت چه کسی گفت این کار را انجام بدهی و چرا این کار را کردی و جای گله گوسفندان را تغییر دادی؟ 
چوپان گفت به دلیل آن‌که خورشید در حال غروب کردن است و الان زمان مناسبی برای فیلمبرداری نیست. از او پرسیدیم تو از کجا میدانی و او گفت من هر روز پشت سر فیلمبردار شما می‌ایستادم و می‌دیدم چگونه قاب را می‌گیرد و درست در زمان غروب فیلمبرداری را قطع می‌کرد از او سؤال کردم و برای من توضیح داده‌است و من هم یاد گرفتم. این خاطره‌ای است که هیچ وقت از یادم نمی‌رود و همیشه یاد فیلم سفیر می‌افتم صورت آن چوپان جلوی چشمم است.
جلایر درباره انتخاب فرامرز قریبیان هم گفت: از ابتدا انتخاب اولمان برای نقش قیس، فرامرز قریبیان بود و به نظرم بهترین انتخاب بود.
تهیه‌کننده سفیر درباره دستمزد بازیگران فیلم نیز خاطرنشان کرد: قرار بود فیلمبرداری ظرف سه ماه تمام شود و فرامرز قریبیان ۸۰ هزار تومان دستمزد بگیرد؛ اما به دلیل طولانی‌شدن زمان فیلمبرداری گروه بازیگران سه بار دستمزد گرفتند؛ یعنی فرامرز قریبیان برای سفیر ۲۴۰ هزار تومان دستمزد گرفت.
او با اشاره به جوانان فیلمساز مبنی بر این‌که در کارشان هیچ وقت خدا را نادیده نگیرند، گفت: در نظر داشته‌باشید خدا همه چیز را می‌بیند بنابراین خودتان باشید و برای خودتان کار کنید. برای چیزی که مهم است کار کنید اما تصور نکنید فقط آنچه شما فکر می‌کنید درست است. شما باید نزد خداوند متعال راز و نیاز کنید و از او بخواهید «خدایا کاری کن که من جز برای تو نگویم، جز برای تو ننویسم و جز برای تو کاری انجام ندهم». شخصیتی را که خدا به شما داده‌است، خرج یک سری آدم‌های سطح پایین نکنید و بدانید هنر بزرگ‌تر از آن است که با آن بازی شود و توجه جدی داشته‌باشید که هنرفروش، هنرمند نیست با هنر بازی و داد و ستد نکنید، هنر را ببینید با هنر بیندیشید و با هنر کار انجام دهید تا به هدف اصلی‌تان برسید.