فاطمه؛ نامی که به هنر جلا داد

اگرچه هنرهای جدید مثل سینما در این عرصه منفعل بودند و حتی نمی‌توان نمونه‌ای مشخص با موضوع زندگی و سیره حضرت زهرا(س) پیدا کرد، اما در سینمای شریف ایران همواره نگاه مادرانه و آموزه‌های اخلاقی آن حضرت در روح آثار سینمایی جاری است. در این مقال به گوشه‌ای از تجلی حسن نام حضرت صدیقه کبری در آثار هنر ایرانی نگاهی می‌اندازیم.

نام زهرا بر سر در خانه ایرانی
هنرهای سنتی و بصری ایران از دیرباز، متکی بر خط و آرایه‌های خوشنویسی است. معنویت نهفته در دنیای خط‌نگاری ایرانی، صورت جمالی است از کلام خداوند که در عرصه کتابت قرآن نمود عینی یافت و بهترین نمونه‌های خوشنویسی قرآن توسط هنرمندان ایرانی در تاریخ اسلام به رشته تحریر در آمد. اما بعد بیرونی خط که همراه با هنرهای سنتی مثل کاشیکاری، منبت‌کاری، فلزکاری و... است، برای بیانگری و جلوه‌گری هنر ایرانی- اسلامی، تجلی بصری خود را در ذکر نام ائمه معصومین قرار داد. تجلی نام حضرت رسول اکرم(س)، حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(س) و حسنین(ع) در هنرهای بصری ایرانی به‌خوبی مشهود است و ذکر این اسامی بر سر خانه‌های ایرانی از دیرباز جلوگیری می‌کند. پرهیز در شکل‌گرایی در هنر اسلامی سبب شده هنرمند ایرانی با تحریرهای مختلفی از خطوط، که اغلب آنها نیز ایرانی است، دست به ترسیم نام پنج تن آل عبا بزند. تکثر خطوط نسخ، ثلث، محقق، تعلیق، نستعلیق و... سبب شده تا آثار بصری خاصی با نام حضرت زهرا(س) در تاریخ هنر ایران تولید و به فضای بصری شهرهای ایران رنگ و جلای دیگری بدهد.

مشق نام کوثر
تاریخ خوشنویسی و کتابت در ایران نشانگر آن است که اگرچه نام حضرت زهرا(س) کمتر از نام رسول اکرم(ص) و حضرت علی(ع) نگارش شده و در آرایه‌های خوشنویسی نمود عینی پیدا کرده؛ اما توجه به کرامت حضرت فاطمه(س) بیشتر در کتاب سوره کوثر تجلی یافته است. سوره کوثر که نزول شان حضرت صدیقه کبری است، یکی از اصلی‌ترین مشق‌های خوشنویسی ایرانی است که تقریبا تمامی کاتبان و خوشنویسان ایرانی این آیه شریفه را در وصف حسن کمال حضرت زهرا(س) به رشته تحریر درآورده‌اند.

تعظیم هنر کلاسیک در برابر زهرا(س)
اگر تاریخ هنر ایران از عصر صفویه را که پیوندی عمیق با تفکر شیعه پیدا کرد، بررسی کنیم، می‌بینیم در این دوران نگاهی مبتنی بر هنر اسلیمی و انتزاعی و با پرهیز از شکل‌گرایی در جریان است. این شیوه نگاه هنری، سبب شد خوشنویسی که نام معصومین(ص) را شکلی بصری می‌داد همراه با هنر نگارگری و تذهیب شود تا بیان بصری نام ائمه را قوت بخشید، ظهور شمسه‌ها که بیشتر در کتابت قرآن نمود داشت، در این دوران به قطعه‌های خوشنویسی راه پیدا کرد و آثار متعددی در تابلوها، کاشیکاری، صنایع فلزی و چوبی پیدا کرد. اواخر عصر صفویه و با ظهور قاجاریه، نیز شمایل‌نگاری از هنرهایی بود که جلوگیری خاصی میان عموم مردم پیدا کرد. شمایل‌نگاری که در پی ترسیم صورت جمالی امامان معصوم بود، برای دو شخصیت حضرت محمد(ص) و حضرت فاطمه(س) شانیتی والاتر از ترسیم جمالی قائل بود و همین موضوع نیز سبب شد حتی در پرده‌های نقاشی که از پنج تن آل عبا در تاریخ هنر ایران وجود دارد از ارائه جمال پیامبر و مادر ائمه معصومین خودداری شود.

هنر معاصر و ترسیم روایات
با ظهور هنر مدرن و تجربه‌های مختلف که در هنرهای سنتی همچون نگارگری اتفاق افتاد، ترسیم شکل‌گرا از معصومین نیز راه به هنر نقاشی معاصر پیدا کرد. این آثار با تکیه بر اعتقادات مذهبی عمومی مردم، در تلاشند صورتی کلی از وقایع و روایات حاشیه‌ای از زندگی پیامبر و معصومین را جلوه‌ای عینی ببخشند. این دست آثار با پرهیز از نشان دادن جمال ائمه، روایات پیرامونی زندگی معصومین را شکل می‌دهند تا در یک نمای کلی، مخاطب این آثار، با سیره پیامبر و ائمه معصومین آشنا شود. ارائه این آثار معاصر در دهه‌ اخیر فزونی گرفته و به نوعی تاریخ شیعه را مصور کرده است.

محمود فرشچیان
محمود فرشچیان، شهیرترین نگارگر معاصر ایران، در تابلوی کوثر خود به کرامات حضرت فاطمه(س) اشاره دارد. در این اثر که با عناصر انسانی خلق شده، دخت نبی اکرم(ص) در محور تابلو با دستی به صورت التجاء به سمت خداوند و دستی به سوی جمعیت که خواستار شفاعت هستند، تصویر شده، در حالی که سه بانوی مقدس مریم عذرا، خدیجه کبری و آسیه همسر فرعون پشت سر ایشان، با دستانی به سوی آسمان دیده می‌شوند. تابلوی کوثر حضرت زهرا(س) بیانگر شفاعت مادر ائمه در روز قیامت است.

علی بحرینی
علی بحرینی از نقاشان معاصر، هنر خود در عرصه نقاشی را وقف مصور کردن تاریخ تشییع کرده است. او در تابلویی حضرت فاطمه(س) را میان در آتش گرفته و دیوار ترسیم کرده است. دودی که فضای این اثر را پر کرده، نشان از مصیبتی است که بانوی بزرگ جهان اسلام هنگام شهادت تحمل کرده است. بحرینی با تاسی از هنر نگارگری با فرم‌های دوار جلوه خاصی به این اثر بخشیده است.

حسن روح‌الامین
حسن روح‌الامین از هنرمندان جوانی است که در یک دهه اخیر آثار متعددی با موضوع تاریخ تشیع ترسیم کرده و در عرض ارادت به بانوی بزرگ اسلام، آثار متعددی خلق کرده است. تابلو وداع امیرالمومنین با حضرت فاطمه(س) یکی از این آثار است که این هنرمند با نگاه به هنر آرمانگرای عصر رنسانس، تصویری خیالی از وداع حضرت علی(ع) در نیمه‌های شب با بانوی دو عالم حضرت فاطمه را ترسیم کرده است. این هنرمند روز گذشته نیز به مناسب سالگرد شهادت حضرت صدیقه کبری(س) تابلوی دیگری نیز با موضوع شهادت حضرت فاطمه(س) ترسیم و در فضای مجازی منتشر کرده است.

روزنامه جام جم