کشف بزرگی که تیترش بد بود!

موضوع هر دو فیلم، ساخت انسان‌های همانندسازی‌شده از روی دی‌ان‌ای صاحبان قدرت و سرمایه بود. ازآنجا که فیلم‌هایی از این‌دست معمولا در ژانر ویران‌شهری ساخته می‌شوند، از همان ابتدا بحث مهندسی ژنتیک با واکنش‌های منفی مواجه شد و بارها از منظر اخلاق و ایمنی مورد انتقاد قرار گرفت. اما درست ۱۰سال قبل، فناوری نوینی پا به عرصه گذاشت و چشم‌انداز جدیدی را فراتر از شیوه‌های مرسوم اصلاح ژنتیک عرضه کرد؛ فناوری قیچی ژنتیک یا کریسپر-کاس۹.

تیر۱۳۹۱ جنیفر دادونا و همکارانش نتایج آزمایشی منحصربه‌فرد را مربوط به ویرایش ژن‌های باکتری در نشریه ساینس منتشر کردند. اما به‌ دلیل عنوان ثقیلی که برای مقاله انتخاب کرده بودند تا هفته‌ها به تیتر اصلی هیچ رسانه علمی‌عمومی تبدیل نشد. عنوان این بود: «اندونوکلئتاز دی‌ان‌ای دوگانه با هدایت آران‌ای قابل‌برنامه‌ریزی در ایمنی باکتریایی سازگار».

دکتر دادونا، زیست‌شیمی‌دان دانشگاه کالیفرنیا در گفت‌وگویی اذعان می‌کند: «فکر می‌کنم اگر امروز مقاله را می‌نوشتم تیتر دیگری برایش انتخاب می‌کردم. به‌یاد می‌آورم که به‌وضوح فکر می‌کردم وقتی این مقاله را منتشر می‌کنیم مثل شلیک آغاز مسابقه عمل خواهد کرد.»

اما این‌گونه نشد. این کشف به روش جدیدی برای ویرایش دی‌ان‌ای اشاره می‌کرد که حتی قادر بود ژن‌های انسان را تغییر دهد. یافته‌ای این‌چنین مهم که به‌دلیل تیتر نامناسب حتی مورد توجه مروجان قرار نگرفت و روزنامه‌نگاران علم که ساعت‌ها وقت‌شان را بین مقالات نشریات علمی معتبر صرف می‌کنند تا مطالعات قابل اعتنا را به‌معرض دید مردم علاقه‌مند علم بگذارند از کنار این پژوهش مهم به‌سادگی عبور کردند.

برای شکوفایی و ترویج جنبه‌های مختلف این فناوری در دنیای مطبوعات به پژوهش‌های دیگری نیاز بود؛ پژوهش‌هایی که اثبات می‌کردند با کمک فناوری قیچی کریسپر، حذف ژن‌های معیوب عامل بیماری‌های ژنتیک لاعلاج و سرطان‌ها امکان‌پذیر است.

مرکز سیاست‌گذاری‌های آنابرگ در دانشگاه پنسیلوانیای آمریکا در گزارشی پوشش خبری فناوری کریسپر-کاس۹ را از اواسط ۱۳۹۱ تا اواسط ۱۳۹۶در رسانه‌های علمی‌عمومی بررسی کرد. نتایج این رصدها نشان داد در این بازه زمانی روزنامه‌نگاران علم در ۸۵۷مقاله به زبان انگلیسی این فناوری را پوشش خبری داده‌اند؛ رقمی که شاید چندان بزرگ به‌نظر نرسد اما باتوجه به ترجمه‌شان به زبان‌های دیگر و همچنین نظر مردم در شبکه‌های اجتماعی می‌توان به عدد قابل ملاحظه‌ای رسید. به‌ طوری‌که پژوهشگران دانشگاه علم و فناوری چین با بررسی اظهارنظرهای مردم در شبکه اجتماعی چینی ویبو و توییتر درباره کریسپر-کاس۹ نشان دادند از ۳مهر تا ۵ بهمن ۱۳۹۷ درمجموع ۱۱هزار و۲۴۴ پست به زبان چینی در ویبو و ۵۷هزار و۵۲۵ توییت انگلیسی درباره این فناوری منتشر شده است.

توسعه آزمایش‌های متعدد کریسپر و پوشش خبری مناسب نتایج موفقیت‌آمیز این مطالعات سبب شد سال ۱۳۹۹/۲۰۲۰ جنیفر دادونا همراه امانوئل شرپانتیه برنده جایزه نوبل شیمی شود. والنتینا واواسوری، محقق دانشگاه سن‌رافائله ایتالیا و مولف اول پژوهش درمان نوعی بیماری نقص ایمنی به کمک کریسپر-کاس۹ در گفت‌وگویی اختصاصی که اسفند۱۳۹۹ برای جام‌جم با او گرفتم، توضیح می‌دهد: «انقلاب کریسپر-کاس۹ اصلاح ژنتیک را آسان‌تر، در دسترس‌تر و کم‌هزینه‌تر کرده است. این فناوری که به‌سرعت در حال ‌گسترش است، نه‌فقط به توسعه درمان‌های نوآورانه ضدسرطان و معالجه بیماری‌های ژنتیک که به علوم پایه و کشاورزی هم کمک شایانی عرضه خواهد کرد و اجازه خواهد داد محصولات کشاورزی مقاوم دربرابر کپک‌ها، آفات و خشکسالی به‌ دست‌ آیند. به ‌این علت و به‌ دلیل دیگر فواید بالقوه این فناوری برای کل بشریت، این کشف برنده نوبل شیمی شد.» به‌نظر می‌رسد به ‌لطف تلاش روزنامه‌نگاران و مروجان علم، افکار عمومی به‌طورکلی از توسعه قیچی ژنتیک خرسند باشند. به‌‌طوری‌ که نتایج نظرسنجی مرکز تحقیقاتی پیو در سال ۱۳۹۶ نشان داد اکثریت شهروندان آمریکایی‌ ویرایش ژنتیک را تایید می‌کنند و معتقدند این فناوری به نفع سلامت خواهد بود. اما شرکت‌کنندگان در این نظرسنجی نگرانی بزرگی داشتند؛ این‌که ویرایش ژن فقط در اختیار کسانی باشد که توانایی پرداخت آن را دارند. درست مثل صاحبان قدرت و سرمایه در دو فیلم علمی-‌تخیلی کلونوس و جزیره.

روزنامه جام جم