پاسخ به چند سؤال درباره نامگذاری سال جدید
چرا جهش تولید؟
نامگذاری شعار هر سال از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی كه بیانگر مهم‌ترین اولویت كشور با توجه به وضعیت ملی، منطقه‌ای و جهانی است همواره مورد توجه صاحبنظران قرار می‌گیرد و مردم عادی نیز به دنبال آگاهی از چرایی این نامگذاری و نقش و وظیفه خود در تحقق آن هستند.
شعار سال 1399 هم از این ویژگی برخوردار است و «جهش تولید» مهم‌ترین اولویت كشور را در شرایط فشارهای اقتصادی در بر دارد. همچون گذشته، رهبر معظم انقلاب اسلامی در سخنرانی ابتدای سال خود كه امسال به دلیل شیوع بیماری كرونا، همچون روال سابق در حرم مطهر رضوی برگزار نشد و به طور زنده از تلویزیون پخش شد، به تشریح چرایی نامگذاری سال 1399 به عنوان جهش تولید پرداختند.
نگاهی به این بیانات نشان می‌دهد مضمون اصلی آن ضرورت حیاتی «قوی شدن در عرصه‌های مختلف» به عنوان وظیفه دینی و ملی برای همه قوا، اقشار، گروه‌ها و آحاد انسانی در مواجهه با انواع تهدیدها، هجمه‌ها و تحریم‌هاست كه با جهش تولید داخل محقق خواهد شد.
از نگاه كارشناسان هم شكست خوردن گفتمان مذاكره به جای تكیه به توان داخلی و افزایش روحیه مقاومت در ملت ایران بعد از مشاهده خصومت آشكار آمریكایی‌ها و اروپایی‌ها دو شاخصه مهمی هستند كه موجب بسترسازی برای رونق تولید داخل شده‌اند و حامیان مذاكره با غرب هم كه سال‌ها راه‌حل اقتصاد ایران را بهبود روابط خارجی با اروپا و آمریكا می‌دانستند، اكنون بر ضرورت نگاه به درون و بهبود روابط تجاری با همسایگان به عنوان راه نجات اقتصاد ایران تاكید می‌كنند.
جهش تولید به چه معناست؟
ابتدا باید جهش تولید را تعریف كرد. طبق تعریف، هر شاخص اقتصادی كه به یك‌باره با یك افزایش محسوس و غیر‌قابل پیش‌بینی مواجه می‌شود، به آن جهش می‌گوییم؛ یعنی جهش به معنای افزایش سطح بالا و دفعی در مقابل افزایش كم و تدریجی است.
جهش تولید در شرایط كسادی ممكن است؟
پس از نامگذاری سال 1399 از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی به عنوان «جهش تولید» اولین سؤالاتی كه برای مردم پیش آمد، این بود كه چرا جهش تولید؟ آیا در شرایط ركود فراگیر ناشی از بیماری كرونا، مدیریت نامناسب اقتصاد، كاهش درآمد نفتی و اثرگذاری تحریم‌ها كه حفظ سطح تولید را هم دشوار كرده، می‌توان به جهش تولید رسید؟ با توجه به شرایط فعلی اقتصاد ایران كه عمده شاخص‌های اقتصادی از حال و روز خوبی حكایت ندارند، رهبر انقلاب بر مبنای چه محاسبه‌ای افق سیاستگذاری اقتصادی را در سال جدید تحقق «جهش تولید» قرار داده‌اند؟
پاسخ به این سؤالات، ساده است. نامگذاری سال جاری به عنوان جهش تولید كه شاید از نگاه ظاهری با فضای حاكم بر جامعه متفاوت باشد، اما نشانه رویكرد مبتنی بر فرصت دیدن تهدیدات موجود است. این پاسخ را می‌توان با نگاهی به مدیریت اقتصاد كشور در شرایط كاهش درآمد نفتی ساده‌سازی كرد. درست است كه تحریم‌ها و كاهش درآمد نفتی، بودجه دولت را دچار مشكل كرده است، اما تجربه دو سال اخیر به خوبی نشان داد كه بودجه غیرنفتی كه تا چند سال قبل، لولوی اقتصاد ایران بود، اكنون به سختی و به تدریج در حال تحقق است. البته اگر دولت‌ها از همان دو دهه قبل كه خبری از تحریم‌های نفتی نبود، به هشدارهای رهبر معظم انقلاب برای كاهش وابستگی به نفت توجه می‌كردند، اكنون ایران به راحتی با تحریم‌های نفتی كنار می‌آمد و حتی گزینه تحریم نفتی علیه ایران از روی میز آمریكا برداشته می‌شد، مشابه وضعیتی كه درباره گزینه تحریم بنزینی ایران پس از خودكفایی آن رخ داد.
مهدی طغیانی، استاد اقتصاد و نماینده منتخب اصفهان در مجلس یازدهم هم درباره چگونگی تحقق جهش تولید به چند راهكار عملیاتی اشاره كرده و می‌گوید: مالیات در جهش تولید نقش مهم و اساسی ایفا می‌كند، اما در اقتصاد ایران از مالیات به عنوان درآمد یاد می‌شود، در حالی كه كشورهای پیشرفته از این بخش به عنوان كمك به بخش تولید بهره می‌برند.
وی با بیان این‌كه رفع موانع تولید از دیگر نیازهای جهش تولید است، افزود: بهبود فضای كسب‌وكار مهم‌ترین اقدامی است كه باید انجام شود كه زیرساخت آن ثبات اقتصادی به‌خصوص در بخش‌های ارزی است.
طغیانی تاكید كرد: برای فراهم كردن بستر تولید باید بازارهایی مانند ارز، طلا، سكه، مسكن و خودرو از حباب تخلیه شود و بخش‌هایی كه ارزش افزوده‌ای برای اقتصاد ندارند با ابزار مالیاتی كنترل شوند. به عنوان مثال بازار ارز باید از ثبات برخوردار باشد و راه كنترل این بازار مالیات است.
به گفته وی، بازارهای غیر مولد باید جذابیت خود را از دست بدهند و مالیات بهترین ابزار بازدارنده است، در این صورت سرمایه به بخش تولید هدایت می‌شود. این تجربه چندین ساله كشورهای پیشرفته است كه برای حمایت از تولید خود انجام می‌دهند.
این كارشناس اقتصادی با بیان این‌كه فرمول مالیات جزئیات زیادی دارد، تصریح كرد: مشكل اساسی اقتصاد ایران در اجرا نشدن همین جزئیات است و نبود شفافیت در حوزه‌های مالیاتی و نظام بانكی كه مشخص نیست این سرمایه‌ها به كدام بخش هدایت می‌شود به مشكلات دامن می‌زند. اكنون نظام مالیاتی ایران نه درآمدزایی لازم را دارد و نه مانع ورود سرمایه به بازارهای غیر مولد است.
رونق تولید در سال 98 محقق شد؟
سال 98 به عنوان سال رونق تولید نامگذاری شد و قطعاً انتظاراتی كه از رونق تولید وجود داشت محقق نشد، اما به‌رغم همه ناكامی‌ها و ناكارآمدی‌های سیاستگذاران داخلی، به‌تدریج اقتصاد ایران با وجود ادامه تحریم‌های گسترده آمریكا كه از سال 97 شروع شد، جان گرفت. با این كه سال 98 هم رشد اقتصادی كشور منفی بود، اما از شدت آن نسبت به سال 97 كاسته شد كه این روند مثبت البته ارتباطی به سیاست‌های دولت و مجلس نداشت، بلكه بخش خصوصی ایران به تدریج خود را با تحریم‌های جدید وفق داد. به همین دلیل بود كه رشد بخش نفت كه كاملا در اختیار دولت است، در سال گذشته هم به‌شدت منفی ماند، اما رشد بخش‌های كشاورزی یا صنعت كه اكثرا در اختیار مردم و بخش غیردولتی است به تدریج از زیر صفر خارج شد.
مجید شاكری، كارشناس اقتصادی هم به همین نكته اشاره دارد و می‌گوید: در سال ۹۸ كه سال تولید ملی بود، به‌رغم فشارها و حجم غیرعادی تحریم‌هایی كه اعمال شد، به‌تدریج اقتصاد ما در بخش تولید تكان‌هایی خورد. در شش‌ماهه اول سال با وجود همه فشارها مثل تحریم نفتی، تروریست نامیدن سپاه و... نرخ رشد بدون نفت مثبت شد. این نشان می‌دهد اقتصاد دارد به خاطر امكاناتی كه در خودش وجود دارد و به دلیل استفاده بهتری كه از سرمایه‌گذاری‌های قبلی وجود داشته و اثرات جانبی كه افزایش نرخ ارز داشته و تلاش‌هایی كه برای باز نگه داشتن منافذ تجارت خارجی انجام شده است، به‌تدریج دارد خودش را احیا می‌كند؛ كه ما آن را به‌صورت یك رشد 3.1 درصدی در اقتصاد بدون نفت می‌بینیم.
طغیانی اما نظر دیگری دارد و مشكل بخش تولید در ایران را سودآوری بازارهای سوداگری می‌داند و می‌گوید: اگر بازاری وجود داشته باشد كه عایدی زیادی نصیب سرمایه‌دار كند چه كسی سراغ تولید می‌رود و اگر هم برود نیاز به ثبات اقتصادی دارد كه این دو مورد مهم در اقتصاد ایران مشاهده نمی‌شود. اگر اسفند سال 97 یك سرمایه‌دار در بازار آزاد ده خودرو را خریده بود تا اسفند 98 در هر كدام 100درصد سود نصیبش شده بود؛ در حالی كه سود تولید به 10 تا 20درصد می‌رسد.
طغیانی تاكید كرد: این موارد در مجلس یازدهم باید پیگیری شود تا تولید در یك مسیر هموار قرار بگیرد. اگر تولید ایران در مسیر خوبی قرار داشت كرونا تا این اندازه نمی‌توانست به اقتصاد ایران آسیب بزند و گره‌هایی كه ایجاد كرده حدود دو سال طول می‌كشد تا باز شود.
جهش تولید در كدام صنایع آسان‌تر است؟
سؤالی كه ابتدای متن مطرح شد این بود با توجه به كسادی حاكم بر كسب‌وكارهای خرد در ماه‌های اخیر و احتمال تشدید این كسادی در ماه‌های آینده به علت تداوم تبعات بیماری كرونا، سخن از جهش تولید تا چه حد منطقی است؟
در دو سال اخیر که كه شعار سال مربوط به حمایت از كالای ایرانی و رونق تولید بود، با وجود آغاز تحریم‌های گسترده اقتصادی آمریكا، ظرفیت‌های جدیدی برای تولیدات داخلی در ایران فراهم شد. به‌عنوان مثال، خروج بسیاری از شركت‌های خارجی به واسطه تنگ‌تر شدن حلقه تحریم‌های اقتصادی، چنان فضا را برای حضور تولیدكنندگان داخلی مساعد كرده كه در برخی بخش‌ها همچون لوازم خانگی و پوشاك، رشد چشمگیری در افزایش تولیدات محصولات ایرانی پدید آمده است.
شاكری در این زمینه معتقد است صنایعی كه كاربر و ارزآور هستند و ارزبر نیستند، مثل بخشی از صنایع لوازم خانگی، كفش، لباس، ظروف و... وضعشان در دو سال اخیر پس از تحریم‌ها فوق‌العاده خوب شده است؛ اما صنایعی مثل خودروسازی كه ارزبر و سرمایه‌بر بودند و كاربر نبودند، به محض این‌كه به مشكلی در بخشی از زنجیره تأمین‌شان برخورده‌اند، دچار مشكل شدند. سال ۹۸ یك آزمایشگاه فوق‌العاده‌ای بود كه بفهمیم كدام‌یك از صنایعمان نه تنها در شرایط تحریمی دچار مشكل نشدند، بلكه به‌صورت درون‌زا شروع به رشد كردند و كدام یك از صنایع دچار مشكل شدند. پس ما واقعاً می‌توانیم با تمركز امكانات حكمرانی كه داریم به جهش تولید برسیم. قطعاً چنین مسیری در سال ۹۹ مشروط به شرایطی شدنی است.
كارشناسان معتقدند كرونا به‌رغم این‌كه مشكلات زیادی ایجاد كرده، اما به لحاظ اقتصادی می‌تواند یك فرصت باشد به‌خصوص برای صنایع تولید لوازم بهداشتی، مواد غذایی و فروشگاه‌های آنلاین. تجربه دو ماه اخیر هم همین را نشان می‌دهد، زیرا برخی كارگاه‌هایی كه به علت شرایط فعلی تعطیل شده بودند توانستند با تغییر كاربری به تولید لوازم بهداشتی روی بیاورند و حتی به استخدام نیروی كار جدید هم محتاج و چند شیفته مشغول به كار شدند.
شاكری در این زمینه می‌گوید: من كرونا را یك فرصت می‌دانم؛ یعنی هر سناریویی مثل سناریوی قرنطینه یا سناریوی افزایش تعداد تست‌ها و جدا كردن افراد مشكوك را انتخاب بكنیم، برای همه اینها می‌توان بسته‌های اقتصادی تعریف كرد كه نه تنها كرونا را تبدیل به یك تهدید اقتصادی نمی‌كند، بلكه امكان بست سیاست‌های مالی و امكان جهت‌دهی را می‌دهد. اصلاً یك فرصت استثنایی است كه می‌توان از آن برای رونق تولید و جهش تولید استفاده كرد.
ابتدا باید جهش تولید را تعریف كرد. طبق تعریف، هر شاخص اقتصادی كه به یك‌باره با یك افزایش محسوس و غیر‌قابل پیش‌بینی مواجه می‌شود، به آن جهش می‌گوییم؛ یعنی جهش به معنای افزایش سطح بالا و دفعی در مقابل افزایش كم و تدریجی است.
جهش تولید در شرایط كسادی ممكن است؟
پس از نامگذاری سال 1399 از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی به عنوان «جهش تولید» اولین سؤالاتی كه برای مردم پیش آمد، این بود كه چرا جهش تولید؟ آیا در شرایط ركود فراگیر ناشی از بیماری كرونا، مدیریت نامناسب اقتصاد، كاهش درآمد نفتی و اثرگذاری تحریم‌ها كه حفظ سطح تولید را هم دشوار كرده، می‌توان به جهش تولید رسید؟ با توجه به شرایط فعلی اقتصاد ایران كه عمده شاخص‌های اقتصادی از حال و روز خوبی حكایت ندارند، رهبر انقلاب بر مبنای چه محاسبه‌ای افق سیاستگذاری اقتصادی را در سال جدید تحقق «جهش تولید» قرار داده‌اند؟
پاسخ به این سؤالات، ساده است. نامگذاری سال جاری به عنوان جهش تولید كه شاید از نگاه ظاهری با فضای حاكم بر جامعه متفاوت باشد، اما نشانه رویكرد مبتنی بر فرصت دیدن تهدیدات موجود است. این پاسخ را می‌توان با نگاهی به مدیریت اقتصاد كشور در شرایط كاهش درآمد نفتی ساده‌سازی كرد. درست است كه تحریم‌ها و كاهش درآمد نفتی، بودجه دولت را دچار مشكل كرده است، اما تجربه دو سال اخیر به خوبی نشان داد كه بودجه غیرنفتی كه تا چند سال قبل، لولوی اقتصاد ایران بود، اكنون به سختی و به تدریج در حال تحقق است. البته اگر دولت‌ها از همان دو دهه قبل كه خبری از تحریم‌های نفتی نبود، به هشدارهای رهبر معظم انقلاب برای كاهش وابستگی به نفت توجه می‌كردند، اكنون ایران به راحتی با تحریم‌های نفتی كنار می‌آمد و حتی گزینه تحریم نفتی علیه ایران از روی میز آمریكا برداشته می‌شد، مشابه وضعیتی كه درباره گزینه تحریم بنزینی ایران پس از خودكفایی آن رخ داد.
مهدی طغیانی، استاد اقتصاد و نماینده منتخب اصفهان در مجلس یازدهم هم درباره چگونگی تحقق جهش تولید به چند راهكار عملیاتی اشاره كرده و می‌گوید: مالیات در جهش تولید نقش مهم و اساسی ایفا می‌كند، اما در اقتصاد ایران از مالیات به عنوان درآمد یاد می‌شود، در حالی كه كشورهای پیشرفته از این بخش به عنوان كمك به بخش تولید بهره می‌برند.
وی با بیان این‌كه رفع موانع تولید از دیگر نیازهای جهش تولید است، افزود: بهبود فضای كسب‌وكار مهم‌ترین اقدامی است كه باید انجام شود كه زیرساخت آن ثبات اقتصادی به‌خصوص در بخش‌های ارزی است.
طغیانی تاكید كرد: برای فراهم كردن بستر تولید باید بازارهایی مانند ارز، طلا، سكه، مسكن و خودرو از حباب تخلیه شود و بخش‌هایی كه ارزش افزوده‌ای برای اقتصاد ندارند با ابزار مالیاتی كنترل شوند. به عنوان مثال بازار ارز باید از ثبات برخوردار باشد و راه كنترل این بازار مالیات است.
به گفته وی، بازارهای غیر مولد باید جذابیت خود را از دست بدهند و مالیات بهترین ابزار بازدارنده است، در این صورت سرمایه به بخش تولید هدایت می‌شود. این تجربه چندین ساله كشورهای پیشرفته است كه برای حمایت از تولید خود انجام می‌دهند.
این كارشناس اقتصادی با بیان این‌كه فرمول مالیات جزئیات زیادی دارد، تصریح كرد: مشكل اساسی اقتصاد ایران در اجرا نشدن همین جزئیات است و نبود شفافیت در حوزه‌های مالیاتی و نظام بانكی كه مشخص نیست این سرمایه‌ها به كدام بخش هدایت می‌شود به مشكلات دامن می‌زند. اكنون نظام مالیاتی ایران نه درآمدزایی لازم را دارد و نه مانع ورود سرمایه به بازارهای غیر مولد است.
رونق تولید در سال 98 محقق شد؟
سال 98 به عنوان سال رونق تولید نامگذاری شد و قطعاً انتظاراتی كه از رونق تولید وجود داشت محقق نشد، اما به‌رغم همه ناكامی‌ها و ناكارآمدی‌های سیاستگذاران داخلی، به‌تدریج اقتصاد ایران با وجود ادامه تحریم‌های گسترده آمریكا كه از سال 97 شروع شد، جان گرفت. با این كه سال 98 هم رشد اقتصادی كشور منفی بود، اما از شدت آن نسبت به سال 97 كاسته شد كه این روند مثبت البته ارتباطی به سیاست‌های دولت و مجلس نداشت، بلكه بخش خصوصی ایران به تدریج خود را با تحریم‌های جدید وفق داد. به همین دلیل بود كه رشد بخش نفت كه كاملا در اختیار دولت است، در سال گذشته هم به‌شدت منفی ماند، اما رشد بخش‌های كشاورزی یا صنعت كه اكثرا در اختیار مردم و بخش غیردولتی است به تدریج از زیر صفر خارج شد.
مجید شاكری، كارشناس اقتصادی هم به همین نكته اشاره دارد و می‌گوید: در سال ۹۸ كه سال تولید ملی بود، به‌رغم فشارها و حجم غیرعادی تحریم‌هایی كه اعمال شد، به‌تدریج اقتصاد ما در بخش تولید تكان‌هایی خورد. در شش‌ماهه اول سال با وجود همه فشارها مثل تحریم نفتی، تروریست نامیدن سپاه و... نرخ رشد بدون نفت مثبت شد. این نشان می‌دهد اقتصاد دارد به خاطر امكاناتی كه در خودش وجود دارد و به دلیل استفاده بهتری كه از سرمایه‌گذاری‌های قبلی وجود داشته و اثرات جانبی كه افزایش نرخ ارز داشته و تلاش‌هایی كه برای باز نگه داشتن منافذ تجارت خارجی انجام شده است، به‌تدریج دارد خودش را احیا می‌كند؛ كه ما آن را به‌صورت یك رشد 3.1 درصدی در اقتصاد بدون نفت می‌بینیم.
طغیانی اما نظر دیگری دارد و مشكل بخش تولید در ایران را سودآوری بازارهای سوداگری می‌داند و می‌گوید: اگر بازاری وجود داشته باشد كه عایدی زیادی نصیب سرمایه‌دار كند چه كسی سراغ تولید می‌رود و اگر هم برود نیاز به ثبات اقتصادی دارد كه این دو مورد مهم در اقتصاد ایران مشاهده نمی‌شود. اگر اسفند سال 97 یك سرمایه‌دار در بازار آزاد ده خودرو را خریده بود تا اسفند 98 در هر كدام 100درصد سود نصیبش شده بود؛ در حالی كه سود تولید به 10 تا 20درصد می‌رسد.
طغیانی تاكید كرد: این موارد در مجلس یازدهم باید پیگیری شود تا تولید در یك مسیر هموار قرار بگیرد. اگر تولید ایران در مسیر خوبی قرار داشت كرونا تا این اندازه نمی‌توانست به اقتصاد ایران آسیب بزند و گره‌هایی كه ایجاد كرده حدود دو سال طول می‌كشد تا باز شود.
جهش تولید در كدام صنایع آسان‌تر است؟
سؤالی كه ابتدای متن مطرح شد این بود با توجه به كسادی حاكم بر كسب‌وكارهای خرد در ماه‌های اخیر و احتمال تشدید این كسادی در ماه‌های آینده به علت تداوم تبعات بیماری كرونا، سخن از جهش تولید تا چه حد منطقی است؟
در دو سال اخیر که كه شعار سال مربوط به حمایت از كالای ایرانی و رونق تولید بود، با وجود آغاز تحریم‌های گسترده اقتصادی آمریكا، ظرفیت‌های جدیدی برای تولیدات داخلی در ایران فراهم شد. به‌عنوان مثال، خروج بسیاری از شركت‌های خارجی به واسطه تنگ‌تر شدن حلقه تحریم‌های اقتصادی، چنان فضا را برای حضور تولیدكنندگان داخلی مساعد كرده كه در برخی بخش‌ها همچون لوازم خانگی و پوشاك، رشد چشمگیری در افزایش تولیدات محصولات ایرانی پدید آمده است.
شاكری در این زمینه معتقد است صنایعی كه كاربر و ارزآور هستند و ارزبر نیستند، مثل بخشی از صنایع لوازم خانگی، كفش، لباس، ظروف و... وضعشان در دو سال اخیر پس از تحریم‌ها فوق‌العاده خوب شده است؛ اما صنایعی مثل خودروسازی كه ارزبر و سرمایه‌بر بودند و كاربر نبودند، به محض این‌كه به مشكلی در بخشی از زنجیره تأمین‌شان برخورده‌اند، دچار مشكل شدند. سال ۹۸ یك آزمایشگاه فوق‌العاده‌ای بود كه بفهمیم كدام‌یك از صنایعمان نه تنها در شرایط تحریمی دچار مشكل نشدند، بلكه به‌صورت درون‌زا شروع به رشد كردند و كدام یك از صنایع دچار مشكل شدند. پس ما واقعاً می‌توانیم با تمركز امكانات حكمرانی كه داریم به جهش تولید برسیم. قطعاً چنین مسیری در سال ۹۹ مشروط به شرایطی شدنی است.
كارشناسان معتقدند كرونا به‌رغم این‌كه مشكلات زیادی ایجاد كرده، اما به لحاظ اقتصادی می‌تواند یك فرصت باشد به‌خصوص برای صنایع تولید لوازم بهداشتی، مواد غذایی و فروشگاه‌های آنلاین. تجربه دو ماه اخیر هم همین را نشان می‌دهد، زیرا برخی كارگاه‌هایی كه به علت شرایط فعلی تعطیل شده بودند توانستند با تغییر كاربری به تولید لوازم بهداشتی روی بیاورند و حتی به استخدام نیروی كار جدید هم محتاج و چند شیفته مشغول به كار شدند.
شاكری در این زمینه می‌گوید: من كرونا را یك فرصت می‌دانم؛ یعنی هر سناریویی مثل سناریوی قرنطینه یا سناریوی افزایش تعداد تست‌ها و جدا كردن افراد مشكوك را انتخاب بكنیم، برای همه اینها می‌توان بسته‌های اقتصادی تعریف كرد كه نه تنها كرونا را تبدیل به یك تهدید اقتصادی نمی‌كند، بلكه امكان بست سیاست‌های مالی و امكان جهت‌دهی را می‌دهد. اصلاً یك فرصت استثنایی است كه می‌توان از آن برای رونق تولید و جهش تولید استفاده كرد.
