رویکردهای اروپا در قبال برجام پس از خروج آمریکا

اروپا پس از برجام بلافاصله به دنبال بهره برداری اقتصادی و سیاسی مزایای حاصل از برجام برآمد. اما به قدرت رسیدن دونالد ترامپ که در دوران مبارزات انتخاباتی خود برجام را بدترین توافق تاریخ ایالات متحده خوانده بود معادلات موجود را به هم زد. ترامپ از زمان استقرار در کاخ سفید دائما از خروج از برجام سخن گفت و تلاش اروپایی ها در این میان آن بود تا مانع خروج آمریکا از برجام شوند. علی رغم همه تلاش ها سرانجام در 18 اردیبهشت 1397 ترامپ از برجام خارج شده و کلیه تحریم ها علیه ایران را در دو بازه زمانی 90 و 180 روزه بازگرداند.

نخستین واکنش اروپا به ضربه به بزرگترین دست آورد دیپلماتیکش، ابراز تاسف از اقدام آمریکا، باقی ماندن در برجام و ادامه تعهدات اروپا در این زمینه و درخواست از ایران برای باقی ماندن در برجام بود. در مرحله بعد اروپا اعلام نمود که به دنبال راه اندازی سازوکاری موسوم به اس پی وی است که امکان مبادله پولی بین ایران و کشورهای اروپایی را فراهم سازد. گذشت زمان و عدم عملیاتی شدن سازوکار ویژه مالی و برآورده نشدن منافع اقتصادی ایران، سرانجام ایران را وادار نمود که در سالگرد خروج آمریکا از برجام فرصت 60 روزه ای به طرف های باقیمانده در برجام داده و اعلام کند که در صورتی که اقدام های عملی برای برآورده شدن منافع ایران در برجام فراهم نشود به تدریج و طی گام های مشخصی تعهدات خود در برجام را مطابق بند 36 برجام کاهش خواهد داد.

اتحادیه اروپا در مقابل تهدید ایران بار دیگر بر حفظ برجام و انجام تعهدات خود تاکید و از ایران خواست از انجام هر اقدامی مغایر با برجام خودداری نماید. اروپا پس از آن از راه اندازی سازوکار مالی جدید به نام اینستکس یاد کرد تا بلکه بتواند خواسته ایران را تامین نماید. با سپری شدن مهلت 60 روزه و عدم تحقق خواسته های ایران؛ گام اول کاهش تعهدات ایران برداشته شد. از زمان برداشتن گام های کاهش تعهدات تدریجی ایران در برجام، اتحادیه اروپا سعی نمود تا مانع از برداشتن گام های بعدی ایران شود و نیز کوشش نمود تا با مکانیزم هایی امکان فعالیت شرکت ها و بانک های اروپایی با ایران را میسر سازد.

اما از آنجایی که اروپا عملا امکان مقابله با تحریم های آمریکا علیه ایران را نداشت و انتظارات ایران از اروپا تامین نشد گام های بعدی ایران به مرور تعهدات آن کشور در قالب برجام را کاهش می داد و به همان میزان رویکرد اروپا در قبال ایران نیز تغییر می کرد.

همزمان با اعلام گام سوم کاهش تعهدات ایران 3 کشور اروپایی نسبت به این موضوع ابراز نگرانی کردند. انگلستان دلسردی عمیق خود را ابراز نمود. فرانسه نیز اعلام کرد که تصمیم ایران با تلاش های مداوم پاریس برای کاهش تنش ها هماهنگی ندارد. اروپا از ایران خواست دست از کاهش تعهدات خود برداشته و به برجام پای بند باشد.

برداشتن گام چهارم به وسیله ایران با ابراز نگرانی اروپا مواجه شد. اروپا کماکان از ایران می خواست که به تعهدات خود در برجام پای بند باشد. در این مرحله وزرای خارجه 3 کشور اروپایی و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با صدور بیانیه مشترکی، اهمیت اجرای کامل و موثر برجام از سوی تمام طرف ها را مورد تاکید قرار داده و در عین حال تصریح کردند که ایران از انجام اقداماتی که با توافق برجام ناسازگار است، دوری کند.

مسیر اختلافات ایران و اروپا سرانجام منجر به تهدید اروپا برای فعال سازی مکانیسم حل اختلاف و مکانیسم ماشه شد که نهایتا با برداشتن گام پنجم ایران تحقق یافت و اروپا مکانیسم حل اختلاف و مکانیسم ماشه را فعال کرد. سیر رویکرد اروپا از زمان خروج ترامپ از برجام از مخالفت با آمریکا آغاز و در نهایت در گام پنجم ایران به فعال سازی مکانیسم حل اختلاف و مکانیسم ماشه منتهی شد. در خصوص این سیر حرکتی اروپا می توان گفت که اروپا تمام تلاش خود را به کار گرفت تا هم مانع به هم خوردن برجام شود و هم ایران را راضی سازد تا به تعهدات خود در برجام ادامه دهد اما عملا امکان اجرای تعهدات خود و مقابله با تحریم های آمریکا علیه ایران و تامین منافع ایران در برجام را ندانست. اروپا با این روند سعی نمود تا با گرفتن زمان منتظر بماند تا سیر وقایع آتی را نظاره کند تا بلکه اتفاقی مثبت شرایط را به حالت قبل بازگرداند.

پس از فعال سازی مکانیسم حل اختلاف و مکانیسم ماشه و با مشخص شدن نتیجه استیضاح ترامپ در آمریکا، مسئول جدید سیاست خارجی اتحادیه اروپا سعی نمود تا با تفسیر جدیدی از مکانیسم فوق مجددا سعی نماید تا اولا مانع اقدامات بعدی ایران شود و ثانیا با تمدید بازه زمانی موجود در مکانیسم حل اختلاف مانع از رسیدن مجدد پرونده ایران به شورای امنیت و بازگشت خودکار کلیه تحریم ها شود و در این میان تلاش کند تا بلکه بتواند امکان راضی کردن ایران و آمریکا برای مذاکره و رسیدن به توافق جدیدی در کنار برجام را فراهم نماید.

بنابراین به نظر می رسد مشی اصولی اتحادیه اروپا حفظ برجام از یک سو و راضی کردن ایران به رسیدن به توافق جدیدی به عنوان مکمل برجام است که دغدغه های ترامپ را تامین نماید اما در این میان خروج انگلستان از اتحادیه و احتمال موفقیت در دور دوم ریاست جمهوری اش در آمریکا و راضی نشدن ایران به مذاکرات جدید عملا اروپا را در موقعیت دشواری قرار می دهد. موقعیتی که نهایتا جایگاه اروپا را در این منازعه در کنار آمریکا و نه ایران تعریف خواهد کرد.

دکتر اردشیر سنایی- استاد دانشگاه