تصدقت گردم...

نقشی که نامه‌ها در تاریخ ایفا کرده‌اند بر کسی پوشیده نیست و چه بسیار نامه‌ها که از سطح یک نامه فراتر رفته‌اند و تبدیل به سندی تاریخی شده‌اند.

برای مثال نامه امام خمینی (ره) به میخائیل گورباچف، آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی، نامه‌ای مهم در تاریخ معاصر ایران و حتی جهان است که نشانگر اقتدار نظام اسلامی در برابر حکومت‌های بیگانه است.

در میان چهره‌های ادبی نیز نامه‌نگاری رواج داشته و امروز این نامه‌ها تبدیل به اسنادی شده که می‌تواند جهان فکری و حتی نوع عادات شخصی آنها را برای خواننده‌ای که به آن اشخاص دسترسی ندارند روشن کند. نامه‌هایی که همان‌طور که گفته شد فراتر از یک نامه، ابزاری ارتباطی شده‌اند و امروز با گذشت زمان تبدیل به اسنادی برای تاریخ ادبیات گردیده‌اند.

نامه‌هایی که بسیاری از آنها بر اثر مرور زمان از دسترس خارج شده و امروز اثری از آنها نیست. در صورتی که وجودشان می‌توانست نقش بسیاری در مناسبات فرهنگی و حتی سیاسی جوامع داشته باشد.

علاوه بر این باید یادآوری کرد که اهمیت نامه‌ها به قدری زیاد است که بسیاری از نویسندگان یا شعرا از آنها برای خلق ادبی استفاده کرده‌اند که در میان ایرانی‌ها می‌توان به رضا امیرخانی و سید مهدی شجاعی و در میان نویسندگان خارجی به اوریانا فالاچی اشاره کرد که از این قالب برای نوشتن استفاده کرده‌اند.

در این گزارش مروری داریم بر چند نمونه از کتاب‌هایی که دربردارنده نامه‌نگاری‌های میان شخصیت‌ها و چهره‌های ادبی است.

نامه‌های سیمین و جلال

سیمین دانشور و جلال آل‌ احمد به عنوان دو چهره مهم ادبیات معاصر همواره مطرح‌اند و علاوه بر این زندگی مشترک آنها نیز عامل مهم دیگری است که این دو در سپهر فرهنگ و ادب این کشور جایگاه ویژه‌ای پیدا کنند.

مجموعه نامه‌های رد و بدل شده این زوج در سفرها که بخشی مربوط به سفر سیمین دانشور به آمریکا است و باقی در سفرهای کوتاه ارسال شده تصویری از موقعیت و رابطه این دو و همچنین اوضاع روز به خواننده ارائه می‌کند.

در کتاب اول نامه‌های سیمین به جلال است و در کتاب دوم که در دو مجلد تنظیم شده، نامه‌های آل‌احمد به دانشور را می‌خوانیم.

کتاب سوم این مجموعه چهارجلدی نیز نامه‌هایی را در خود دارد که در زمان‌های دیگر میان این دو چهره مهم ادبیات کشور رفت و آمد داشته است.

توصیف با دقت و بیان جزئیات و نمایش بی‌کم و کاست اتفاقات و رویدادها این نامه‌ها را تبدیل به سندی کرده که کسانی که می‌خواهند روزها و سال‌های دهه ۳۰ شمسی به خصوص بازه سال‌های پیش و پس از کودتای ۳۲ را بخوانند، می‌توانند به این کتب رجوع کنند.

حالات شخصی جلال آل‌احمد به عنوان یکی از مهم‌ترین روشنفکران عصر‌حاضر و همچنین عادت‌های زندگی جلال و سیمین در این نامه‌ها بازتاب دقیقی پیدا کرده که برای علاقه‌مندان به مطالعه زندگی شخصی افرادی نظیر آنها می‌تواند گزینه مناسبی باشد.

ده نامه

دنیا و اتفاقات آن به همه ثابت کرده که هیچ‌کس از آینده‌اش خبر ندارد. برای همین نمی‌توان مطمئن بود کاری که امروز می‌کنیم نتیجه‌اش فردا روشن می‌شود یا خیر! مهدی اخوان‌ثالث هم روزهایی که برای محمد قهرمان نامه می‌نوشته و به عبارتی با هم از طریق این ابزار ارتباطی مشغول معاشرت بودند خبر نداشته که روزی ممکن است نامه‌هایش به محمد قهرمان با همان لحن و زبان قلندرانه تبدیل به کتابی شود و در دسترس همه باشد.

«ده نامه؛ با یادهای عزیز گذشته» نامه‌هایی است که میان این دو رد و بدل شده و قهرمان بخش نامه‌های مربوط به اخوان را پس از مرگ اخوان در اختیار خانواده او قرار داده و در قالب این کتاب منتشر کرده‌اند.

نکته جالب توجه این است که اثری از نامه‌های قهرمان به اخوان نیست و ممکن است بر اثر اتفاقاتی از دست رفته باشد اما در هر حال این کتاب پاسخ‌های اخوان به قهرمان را در خود دارد که اهمیت بسیار زیادی دارد.

علاوه بر نمایش اوضاع روزگاری که این نامه‌ها در آن نوشته شده (بین سال‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۴۷) حالات و اوضاع شخصی اخوان ثالث را نیز به خواننده نشان می‌دهد.

در این کتاب‌ها تصویری بی‌روتوش از شاعر «زمستان» می‌بینیم که در نامه‌هایش منعکس شده است. موضعگیری علیه اتفاقات و برخی جریان‌های شعری در این نامه‌ها بروز دارد که اهمیت آنها را از یک نامه‌نگاری صرف بالاتر برده و تبدیل به سندی ادبی برای علاقه‌مندان به ادبیات معاصر کرده است.

نامه‌های نیما

شهرت نیما یوشیج به دلیل انقلابی است که در شعر فارسی ایجاد کرد و از این حیث او را پدر شعر نوی فارسی می‌نامند. به همین خاطر احتمالا خواندن نامه‌هایی که توسط او نوشته شده و در آنها برای افراد مختلف نکات مختلفی را بازگو کرده می‌تواند جذاب باشد.

کتاب «نامه‌ها» از مجموعه آثار نیما یوشیج دربردارنده نامه‌هایی است که به قلم نیما برای افراد مختلف، از اعضای خانواده تا دوستان و افراد ناشناس ارسال شده است.

نامه‌هایی که در بسیاری از آنها می‌توان ردپای تغییراتی را که نیما در سر داشته مشاهده کرد و خود نیز بارها در نامه‌هایش مطرح می‌کند که در آینده از او بسیار سخن خواهند گفت.

نامه‌هایی که در این کتاب کنار هم قرار گرفته‌اند به صورت تاریخی دسته‌بندی شده و سیر تفکر و حتی رشد شخصیتی نیما را برای خواننده آشکار می‌کند.

در این کتاب نیما گاهی خطوطی از طرحی را که برای انقلاب شعری‌اش در ذهن دارد در نامه‌هایی به افراد ناشناس مطرح می‌کند و خواننده پی می‌برد که این شاعر مدت زیادی به این مساله می‌اندیشیده و ناگهانی در او این حرکت ایجاد شده است. علاوه بر این برخی روحیات و عادت‌های پدر شعر نو را نیز می‌توان در میان خطوط این کتاب مشاهده کرد.

برسد به دست پوران عزیزم

دکتر علی شریعتی به عنوان یکی از چهره‌های مهم معاصر که در میان جوانان اثرگذاری بسیاری داشته و به عبارتی از اقطاب اثرگذار طی سال‌های پیش از انقلاب بوده و مجالس سخنرانی او مورد توجه جوانان و همچنین ساواک بوده است.

علی شریعتی نقش به‌سزایی در جهت‌گیری جوانان و قرار گرفتن آنها در مسیر مبارزه داشته است و از این رو جایگاه ویژه‌ای در ذهن مخاطب ایرانی دارد. در نامه‌هایی که از علی شریعتی به همسرش پوران شریعت رضوی در این کتاب گردآوری شده تصویری تازه از او به خواننده نشان داده شده است.

نثر ویژه علی شریعتی دراین نامه‌ها توجه خواننده را جلب می‌کند، و خواننده همان شور و حال آثار شریعتی را در این نامه‌ها نیز می‌بیند.

این نامه‌ها از آنجا که توسط شریعتی برای همسرش نوشته شده نشان‌دهنده بعد تازه‌ای از این متفکر به خواننده است. این نامه‌ها از این حیث که میان او و همسرش رد و بدل شده نگاه او را به روابط میان زوجین نیز بازتاب داده است.

چهل نامه کوتاه به همسرم

نادر ابراهیمی در مقدمه این کتاب می‌نویسد: «آن‌روزها که تازه تمرین خطاطی را شروع کرده بودم، حدود سال‌های ۶۳ تا ۶۵، هنگام نوشتن، در تنهایی ـ در فضایی که بوی تلخ مرکب ایرانی در آن می‌پیچید و صدای سنتی قلم نی، تسکین دهنده خاطرم می‌شد که گرد ملالی چون غبار بسیار نرم بر کل آن نشسته بود ـ غالبا به یاد همسرم می‌افتادم ـ که او نیز همچون من و شاید نه همچون من اما به شکلی، گهگاه و بیش از گهگاه، دل‌گرفتگی، قلبش را خاکستری رنگ می‌کرد ــ و می‌کوشیدم که به جستجو به امید رسیدن به ریشه‌های گیاه بالنده و سرسخت اندوه، و دانستن این‌که این روینده بی‌پروا از چه چیزها تغذیه می‌کند، و شناختن شرایط رشد و دوامش تا آن را نابود کنم بل زیر سلطه و در اختیار بگیرم. پس، یکی از خوب‌ترین راه‌های رسیدن به این مقصود را در این دیدم که متن تمرین‌های خطاطی‌ام را تا آنجا که مقدور باشد اختصاص دهم به نامه کوتاهی به همسرم...»

همان‌طور که خواندید و احتیاجی به توضیح بیشتر نیست، این کتاب نامه‌هایی است از یک نویسنده به همسرش که اندوه بر قلبش می‌نشسته و او تلاش می‌کرده از این طریق ریشه‌های اندوه را شناسایی و برای خشکاندن آن تلاش کند.

در واقع نادر ابراهیمی نوشتن به این شکل را درمان اختلاف‌ها و کدورت‌های میان زن و شوهر می‌داند و تلاش می‌کند الگویی ارائه کند.

آلبر کامو و آندره مالرو

از خلال نامه‌ها می‌توان رشد و حتی تغییر یک چهره را به‌خوبی دید. از میان نامه‌ها حتی می‌توان تصویری دیده‌نشده از یک انسان را به تماشا نشست.

تصویری که معمولا رسانه‌ها نمایش نمی‌دهند و ترجیح می‌دهند تصویر رسمی افراد را به نمایش بگذارند ولی نامه‌ها این قدرت را دارند که تصویری خلاف آن چیزی که اغلب در ذهن داریم نشان دهند.

این کتاب نیز روال ۱۵ سال رد و بدل شدن نامه میان دو نویسنده مهم قرن بیستم فرانسه را نشان می‌دهد.

مسیری که در پایان آن کامو به یکی از نوابغ ادبیات قرن ماضی تبدیل شد. نامه‌های این دو، انعکاسی است از روابط انسانی، سیاسی و اندیشمندانه که عمق این رابطه را به خواننده می‌نمایاند و آن را برایمان روشن می‌کند.

این کتاب در کنار آنچه گفته شد دیدگاه دو نویسنده را درباره ماجرای اسپانیا و کودتای ژنرال فرانکو نشان می‌دهد که اهمیت نامه‌ها را ارتقا می‌دهد.

بازگشت زرتشت

هرمان هسه، نویسنده آلمانی برنده نوبل ادبیات در نامه‌هایی که به افراد و نزدیکان خود نوشته به اوضاع روز جامعه خود اشاراتی کرده است. علیه گسترش صنعتی شدن و گرایش توده‌ها به شهرنشینی که در آثارش دیده می‌شود در این نامه‌ها نیز به چشم می‌آید.

هسه که سال‌ها آثارش به صورت پنهانی به فروش می‌رفت در نامه‌هایش سعی می‌کند علیه فرهنگ توده‌ای و گرایش جوانان به آن حرف بزند و بنویسد. او که سال ۱۹۴۶ برنده نوبل ادبیات شده در نامه‌هایی که برخی حالت سرگشاده دارند تلاش می‌کند به این شیوه جهان‌بینی خود را تبیین کند.

دلبند عزیزترینم

آنتوان چخوف را اغلب با نمایشنامه «باغ آلبالو» می‌شناسند. نویسنده‌ای اهل روسیه که به نمایشنامه‌نویس بودن شناخته می‌شود و آثار بسیاری از او به فارسی برگردانده شده است.

در این کتاب خواننده از زاویه‌ای تازه به تماشای این چهره مهم ادبیات روسیه می‌نشیند. نامه‌های عاشقانه او به نامزدش که مدت زیادی با هم نبودند، زیرا چخوف به دلیل بیماری مجبور به زندگی در منطقه‌ای دور از مسکو بود و اولگا نیز به خاطر بازی در تئاتر توان همراهی همسرش را نداشت تا این‌که با مرگ چخوف این رابطه به پایان می‌رسد، هرچند همسر او تا پایان عمر ازدواج نکرد و بر عشقش به چخوف پایبند ماند. بسیاری بر این‌که این نامه‌ها عاشقانه‌ترین نامه‌های جهان است، اعتراف کرده‌اند.

گیرنده: دخترم

این کتاب در واقع گردآوری نامه‌های چهره‌های سرشناس ایرانی به دخترانشان است. اثری که می‌خواهد بازتاب دهنده عمق رابطه پدران با دخترانشان باشد.

در این اثر خواننده می‌تواند به اهمیت برقراری رابطه میان والدین و فرزندان پی ببرد و علاوه بر آن سختی‌های این ایجاد رابطه نیز به خوبی نشان داده شده است.

مولف کوشش کرده از چهره‌هایی نظیر سیدمهدی شجاعی، مصطفی رحماندوست و... نامه‌هایی خطاب به دخترانشان جمع‌آوری کند تا از فراز این قالب خواننده بتواند تصویری کمتر دیده شده از این افراد را به تماشا بنشیند.

این اثر در کنار این‌که نشان‌دهنده رابطه میان دختران و پدران است از سوی دیگر به اهمیت نامه در بیان مکنونات قلبی افراد نیز اشاره می‌کند. اثری که در کنار اهمیت ادبی، کارکردهای تربیتی و پرورشی برای مخاطبان به‌همراه دارد.

مثل خون در رگ‌های من

بسیاری بر این باورند که دوره سوم زندگی احمد شاملو تاثیر بسیاری در جهان فکری و سیاق شعری او دارد به همین خاطر مرور نامه‌های او که برای آیدا نوشته شده می‌تواند تاثیر شگرف این رابطه در جهان شاملو را به خوبی عیان کند.

نامه‌هایی که در آنها سیر تغییر شاعر کوچه را می‌بینیم و تاثیری که عشق بر او می‌گذارد را به وضوح حس می‌کنیم.

یوسفعلی میرشکاک از تاثیر این دوره بر شعر شاملو سخن می‌گوید و در این کتاب این مساله به خوبی دیده می‌شود که چطور عشق می‌تواند فرد را از ورطه ناامیدی نجات دهد.

حسام آبنوس - روزنامه‌نگار