وقتی زمین دهان باز می کند

آنچه تعریف کردیم، رویا و قصه‌ای از قصه‌های هزار و یک شب نیست؛ حکایتی است کاملا واقعی که در سال 1394 در روستای ایج استهبان استان فارس رخ داده و محمد زارع ساکن روستا برایمان تعریف می‌کند.
زارع به خبرنگار جام‌جم می‌گوید که ایجاد این گودال عظیم و ترسناک که بیشتر شبیه چاله‌های ایجاد شده توسط شهاب سنگ‌های بزرگ آسمانی است، نه تنها برای ما نگران‌کننده بود، که تا مدت‌ها مسؤولان استانی را هم به ایج می‌کشاند. مدام می‌آمدند عکس می‌گرفتند و صحبت می‌کردند و آخرِ کار هم گفتند: حفر چاه‌های آب بسیار زیاد در این دشت باعث شده زیرِ زمین خالی و این گودال ایجاد شود.
چاله‌هایی که از زمین روییده‌اند
این حکایت تلخ فقط مربوط به روستای ایج نیست؛ صدها روستا در استان فارس حالا در کنار همین فروچاله‌های بزرگ و کوچک زندگی می‌کنند؛ چاله‌هایی که هر روز دهان‌شان بزرگ‌تر می‌شوند و حریص‌تر برای بلیعدن روستاها، جاده‌های کنار روستا و آثار تاریخی و باستانی دشت‌های فارس که تعدادشان هم کم نیست.
حالا دیگر فقط غم خشکسالی و بی‌آبی مردم فارس را نگران نکرده؛ پیامد این بی‌آبی‌ها و تلاش برای حفر چاه بیشتر و خالی شدن دل زمین و نشست و پایین رفتن خاک هم به غصه آنها افزوده است، البته هراس این سرنوشت شوم بیشتر به دل کسانی افتاده که این چاله‌ها را به چشم دیده‌اند و نزدیک شدن آنها به خانه و باغ و زمین کشاورزی‌شان را با تمام وجود حس کرده‌اند. میراث دوستانی که از حال و روز تخت‌جمشید و دارابگرد و... خبر دارند هم ترس به جان‌شان رخنه کرده، چراکه شکاف باریک و ممتد زمین که تا خود تخت جمشید خزیده و خود را به آن رسانده را دیده‌اند. شکافی که حالا شهر باستانی و گردِ دارابگرد را نشانه رفته است.
آمارهای تلخ
حکایت آمارها اما از این هم تلخ‌تر است؛ آمارهایی که می‌گویند استان فارس در دنیا رتبه نخست فرونشست را از آنِ خود کرده.
تا پیش از این، نشست سالانه زمین در نیومکزیکو به مقدار 34سانتی‌متر، بیشترین رقم ثبت شده در کره زمین در زمینه فرونشست را به خود اختصاص داده بود، ولی اکنون و طبق جدیدترین بررسی‌ها، استان فارس با نشستی سالانه به میزان 56 سانتی‌متر، نیومکزیکو را از صدر بیشترین فرونشست‌ها به زیر کشانده و بر صدر نشسته است.
طهمورث یوسفی، مدیر مرکز زمین شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور به جام‌جم می‌گوید: رخداد پدیده فرونشست زمین، استان فارس را به چهار شکل متأثر کرده که این اشکال شامل ایجاد گسیختگی و شکاف در سطح زمین، ایجاد فروچاله‌های متعدد، خودسوزی ضخامت‌های اولیه خاک و فرونشست به صورت جابه‌جایی قائم سطح زمین است.
محمدجواد بلورچی، مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین شناختی در سازمان زمین‌شناسی کشور هم می‌گوید: در برخی از مناطق شرقی استان فارس، از جمله نواحی اطراف شهرستان فسا، میزان نشست سالانه زمین به 56 سانتی‌متر می‌رسد که 20 سانتی‌متر بیشتر از استان تهران است.
گودال ایج در استهبان بزرگ‌ترین فروچاله کشور
مدیر مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور هم به فروچاله روستای ایج شهرستان استهبان اشاره می‌کند و می‌گوید: این گودال بزرگ‌ترین فروچاله کشور، به عمق نزدیک به ۱۲۰ متر است که در سال ۱۳۹۴ و در محدوده باغ‌های زراعی روستا ایجاد شد.
احمد علوی هم کارشناس زمین‌شناسی است و دراین باره به جام‌جم می‌گوید: بر اساس مطالعات صورت گرفته، نشست زمین در این استان در دشت‌های شیراز، دشت قره‌بلاغ، دشت قطرویه، دشت داراب، دشت کوار و دشت قیر و کارزین، در سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۶ مورد بررسی قرار گرفته و چاله‌های این دشت‌ها به نسبت دشت‌های دیگر استان وضعیت بحرانی‌تری دارند و میزان نشست گاهی تا ۸ و ۱۵ سانتی‌متر در سال می‌رسد.
ما نگرانیم...
مدیر پایگاه جهانی تخت جمشید و پاسارگاد در مورد تأثیر فرونشست‌ها بر آثار تاریخی تخت جمشید، نقش رستم و پاسارگاد می‌گوید: ترک‌هایی در محوطه نقش رستم وجود دارد که مربوط به انقباض خاک به دلیل کاهش رطوبت زمین است.
به گفته وی، در دشت پارسه آثار ارزشمند و میراث جهانی مانند تخت جمشید و نقش رستم وجود دارد که البته به دلیل پیوستگی این دو اثر به کوه، نگرانی در خصوص بحران فرونشست و ترک‌های زمین و تأثیر آن بر این دو بنای جهانی کمتر است.
حمید فدایی می‌افزاید: در دشت مرودشت به جز تخت جمشید و نقش رستم ، هزاران بنا، محوطه و تپه‌های تاریخی و باستانی وجود دارد که نگرانی اصلی در خصوص تخریب این میراث ارزشمند و تأثیر فرونشست و ترک‌های زمین که بر اثر خشکسالی و برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی بروز می‌کند، وجود دارد.
فروچاله و علت ایجاد آن
یکی از مشکلات محیط زیستی ایران ایجاد فروچاله‌ها است که در آن زمین به یکباره فرو می‌ریزد و هم‌اکنون ۱۴ استان ایران با این پدیده زیست‌محیطی روبه‌رو شده‌اند.
مصرف روزافزون آب، استفاده سنتی آب در کشاورزی و آبیاری غرقابی، حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز در طول چند دهه گذشته، موجب کاهش و افت سطح منابع آب زیرزمینی و در پی آن نشست دشت‌ها و ایجاد فروچاله شده است.
تاکنون ۱۴ استان ایران شامل تهران، کرمان، یزد، اصفهان، خراسان رضوی، همدان، فارس، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، سمنان، البرز، قزوین، مرکزی، اردبیل و گلستان با پدیده فرونشست زمین مواجه شده‌اند.

ما که نگران نیستیم!
دشت مرودشت محل تمدن عظیم ایران باستان است و آثار فاخر جهانی مانند شهر پارسه، تخت گهر، پل، بقایای تاریخی ابنیه تاریخی و ساختار سنگی بسیار در زیر سطح و آثاری نیز بر روی زمین در این منطقه وجود دارد که برای حفاظت از این آثار در مقابل تهدید فرونشست زمین، مدیریتی جامع و جهادی، همکاری و تعامل همه نهادهای و سازمان‌های استانی (و کشوری) و مشارکت جدی مردم و کشاورزان و باغداران نیاز است. جالب است بدانید در دشت مرودشت و در حریم آثار باستانی هخامنشی، بیش از 15 هزار حلقه چاه کشاورزی وجود دارد که بزرگ‌ترین عامل فرونشست‌ها و مهم‌ترین تهدید آثار باستانی و زندگی مردم محسوب می‌شود. با این همه اما رحیمی، استاندار فارس با رد هر گونه تهدید و مخاطره آثار باستانی فارس به جام‌جم می‌گوید: مهم‌ترین اثر باستانی استان، تخت جمشید است که پی آن از سنگ و بسیار محکم است؛ این بنا روی (رس) واقع نشده است که ما نگران تخریبش باشیم، ضمن این‌که فرونشست‌هایی در این قسمت وجود ندارد تا به این محوطه آسیبی وارد کند.

شهر باستانی دارابگرد محو می‌شود؟!
دیوار گِلی و گِرد شهر «دارابگرد»، طولانی‌ترین و عریض‌ترین دیوار ِ 2500 ساله دنیاست که اکنون به دلیل فرونشست زمین در داراب فارس، شکاف‌های گسترده‌ای در فاصله 50 متری این شهر تاریخی به عمق دو متر ایجاد شده و درحال پیشروی است. پیشروی این شکاف هم به قدری است که هر آن ممکن است بقایای این شهر باستانی و هرآنچه کاوش نشده در لایه‌های زیر خاک، به یکباره تخریب و توسط زمین بلعیده شود.
هر چند داوود مرادی، مدیر اداره میراث فرهنگی شهرستان داراب در پاسخی کوتاه به ما می‌گوید:‌ وضعیت ایجاد شده تهدیدی برای شهر باستانی دارابگرد نیست.

چاه‌های فارس یک طرف و 16 استان طرف دیگر

وقتی حرف متهم به میان می‌آید؛ متهمی که عامل اصلی نشست زمین و ایجاد گودال هاست، همه انگشت‌ها می‌رود سوی حفر چاه‌های غیر مجاز و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی؛ همان که معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت سهامی آب منطقه‌ای فارس هم درباره آن می‌گوید: در استان فارس، ۸۸ هزار و ۵۸۷ حلقه چاه مجاز و غیرمجاز وجود دارد که این تعداد با شمار چاه‌های ۱۶ استان کشور برابری می‌کند. حسین صالح جهرمی می‌افزاید: از این میان، ۷۲ هزار و ۷۹۳ حلقه چاه مجاز است ( که ۲۱ درصد چاه‌های مجاز کشور است) و ۱۵ هزار و ۷۹۴ حلقه چاه غیرمجاز (که 6درصد آمار کل کشور را شامل می‌شود).
این همه تعلل برای چه؟!
جعفر خدابنده، یک کارشناس کشاورزی است که از کوتاهی مسؤولان فارس گلایه مند است و می‌گوید: نصب کنتور هوشمند روی چاه‌های آب کشاورزی در شهرستان‌های فارس به منظور جلوگیری از اضافه برداشت و آبیاری در زمان بی‌نیازی محصول به آب از جمله برنامه‌هایی بود که از یک دهه اخیر مطرح شد، با این حال گزارشات و بررسی‌های اخیر نشان می‌دهد بسیاری از کشاورزان به دلیل عدم توان مالی از خرید و نصب این کنتورها خودداری می‌کنند. از سویی قرار بود جهادکشاورزی با اعطای تسهیلات به کشاورزان نصب کنتورهای هوشمند را تسریع کند، اما به دلایل نامعلومی تعلل می‌شود. وی همچنین بی‌توجهی به اجرای برنامه‌های بهره‌گیری از الگوی کشت متناسب با اقلیم هر منطقه و عدم به‌کارگیری توان علمی متخصصان داخلی و خارجی برای تولید محصولات کیفی و عدم استفاده بهینه از آب را جزو مواردی عنوان می‌کند که در ایجاد شرایط فعلی بسیار تأثیرگذار بوده است. ناگفته نماند مواردی چون تلفیق کشاورزی سنتی و آموزه‌های علمی جدید برای ایجاد تحول در اقتصاد کشاورزی فارس و کاهش میزان آب مصرفی این بخش نیز از جمله برنامه‌هایی است که به رغم اهمیتش طی یک دهه اخیر معلق مانده است.

محمد جلالی

ایران