حقوق شهروندی و رابطه آن با فعالیت‌های اطلاعاتی

حقوق شهروندی

پیشینه حقوق شهروندی پس از عصر روشنگری حکایت از آن دارد که اندیشه‌های سیاسی غرب، بنیان‌های این مفهوم را از نظریه حقوق طبیعی و قرارداد اجتماعی وام گرفته است. البته، هر دو نظریه ریشه در فلسفه رواقی یونان باستان دارد. (موحد،1381، ص24) باید افزود آنچه امروز با عنوان حقوق بشر و حقوق شهروندی مطرح است، قواعد و مفاهیمی است که مبانی آن را اعلامیه حقوق بشر و شهروند فرانسه و اندیشه‌های متفکران سازنده آن اعلامیه یعنی فیلسوفان قرن هجدهم اروپا چون ژان ژاک روسو، منتسکیو و دیدرو تشکیل می‌دهد. (مهرپور، 1377، ص304-303) برقراری عدالت و اقامه قسط در جامعه، وظیفه اصلی هر حاکم و حق هر شهروندی به شمار می‌رود. اسلام بر حق زیستن در محیط انسانی تأکید دارد و حق امنیت را در زمره حقوق معنوی شهروندان می‌داند. قرآن کریم در این مورد می‌فرماید: کیفر آنان که با خدا و پیامبرش به جنگ برمی‌خیزند و اقدام به فساد در روی زمین می‌کنند، کشتن ایشان است به‌وسیله اعدام یا به دار آویختن یا قطع دست راست و پای چپ آنها یا به عکس یا تبعید آنان (مائده: 32).

سخن از حقوق شهروندی در نظم حقوق کنونی جمهوری اسلامی ایران که مدلی نوین را در ادبیات حکمرانی وارد کرده است، نه‌تنها امری شایا که رواست. شایا از آن جهت که در عملگرایی مردم‌سالاری دینی جمهوری اسلامی ایران، احقاق حقوق شهروندی فراتر از قواعد مطروحه در اسناد بین‌المللی است و روا از آن جهت که این عملگرایی ناشی از پراگماتیسم نبوده و بنیان‌های نظری دینی، این هنجارها را تضمین کرده‌اند.

سنجه‌ها و بایسته‌های فقه اطلاعاتی

اهل‌بیت(ع) نخستین تئوری‌پردازان فقه به شمار می‌روند که با توجه به قرآن کریم درصدد آن بودند رابطه میان دولت و مردم را تفسیر کنند. بر همین اساس، دولت ملزم شده است حقوق ذاتی و اکتسابی شهروندان را که بر اساس ارزش انسانی آنان است، رعایت کند. دین مبین اسلام با داعیه جهانشمولی و جامعیت در احکام، هرگز از مسأله اطلاعات فروگذار نکرده است. چراکه تأمین امنیت در ابعاد مختلف برای جامعه اسلامی نیازمند فعالیت‌های اطلاعاتی است. سیره پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) است که در وجوه مزبور مورد کاوش قرار می‌گیرد.

پنهان پژوهی

پنهان پژوهی، تجسس، جاسوسی، کسب اخبار و اطلاعات از حوزه حفاظت‌شده حریف با استفاده از عوامل انسانی، فنی، بازجویی، گشت شناسایی و... است. غالباً مهم‌ترین اسرار، اطلاعات نظامی و بویژه طرح‌های دشمن برای عملیات نظامی بوده است. دشمنان بالقوه و بالفعل همواره سعی در محرمانه نگه‌داشتن این‌گونه اسرار داشته‌اند، لکن اخبار محرمانه دیگری نیز می‌تواند در زمره اهداف پنهان پژوهی قرار گیرد. پیشینه پنهان پژوهی نزد معماران مکتب سیاسی اسلام، به شروع فعالیت‌ها در مکه بازمی‌گردد که با هجرت به مدینه و تشکیل حکومت اسلامی شدت گرفت. فعالیت اطلاعاتی هرگز از دستور کار امنیتی پیامبر اکرم(ص) خارج نمی‌شد و ایشان می‌فرمودند: «خوشا به حال بنده‌ای گمنام که خدا او را بشناسد و دیگران او را نشناسند، این افراد چراغ‌های هدایت و چشمه‌های دانش هستند که هر فتنه تاریک از برکت آنها برطرف می‌شود. آنها نه فاش‌کننده اسرارند و نه خشن و ریاکار.» (حرعاملی، 1403ق، ص493)

در واقعه خندق نیز پیامبر اکرم(ص) از مدت‌ها قبل از آغاز آن، از تمام روش‌های اطلاعاتی و ضداطلاعاتی سود جست. در این نبرد، پیامبر اکرم(ص) از یک کیس فریب که توسط «نعیم بن مسعود» تاجر یهودی تازه مسلمان‌شده اجرا شد، استفاده کردند.

پیامبر اکرم(ص) هر گاه لشکری را به جایی می‌فرستادند و فرماندهی برای آن انتخاب می‌کردند، یکی از افراد مورد اعتماد خود را با آنها گسیل می‌کردند تا خبر لشکریان را برای ایشان تجسس کنند.(حرعاملی، 1403ق، ص60) امیرالمؤمنین(ع) نیز چنین می‌فرمایند: «از منابع اطلاعاتی راستگو و وفادار در مورد آنها استفاده کنید تا مسائل آنها را به‌صورت پنهانی برای شما گزارش کنند. بدرستی که بازرسی پنهانی شما در امور آنها، انگیزه آنها را نسبت به امانتداری و مدارا کردن با مردم تقویت می‌کند.» (رضی، 1412ق، ص53) دقیق شدن در سیره پیامبر اکرم(ص) و ائمه‌معصومین(ع)، سنجه‌ها و بایسته‌های فقه اطلاعاتی در نسبت سنجی میان حقوق شهروندی و فعالیت‌های اطلاعاتی به منصه ظهور می‌رسد. این سنجه‌ها و بایسته‌ها در حوزه‌های سلبی، ایجابی و عملیات‌های ویژه دال بر آن است که جمع میان رعایت و ارتقای حقوق شهروندی با فعالیت‌های اطلاعاتی نه‌تنها غیرممکن نیست که ناگزیر جزو اهداف حکومت اسلامی همسو با احقاق حقوق اسلامی است.