اهدای مغز اهدای فرصت پژوهش

بانکی از مغز برای مطالعه بیماری‌های ناشناخته

اهدای مغز کار خیرخواهانه‌ای است که به پیشرفت مرزهای دانش کمک می‌کند و راهی پیش رو می‌گذارد که به درمان بیماری‌های شایع می‌انجامد. در گذشته تصور می‌شد بیماری‌های سیستم عصبی راه درمان مشخصی ندارد. به‌طوری‌که امروزه همچنان تعدادی از بیماری‌های سیستم عصبی شناخته شده و شایع، غیرقابل درمان است. با این حال اکنون می‌دانیم برای بسیاری از این بیماری‌ها راه‌هایی برای پیشگیری، کنترل و درمان وجود دارد و لازم است مطالعات در این زمینه توسعه پیدا کند.

دکتر محمدتقی جغتایی، رئیس بانک مغز ایران و مرکز تحقیقات سلولی مولکولی دانشگاه علوم پزشکی ایران، درباره منابع تجهیز بانک مغز به جام‌جم می‌گوید: در مواردی همزمان با انجام جراحی تومور مغز یا انجام جراحی برای بیماران مبتلا به صرع، بخشی از مغز برداشته می‌شود که همان بخش می‌تواند نمونه‌ای برای این بانک باشد. بعضی افراد نیز مغز خود را بعد از مرگ به بانک مغز دانشگاه علوم پزشکی ایران اهدا می‌کنند.

مغز اهدایی می‌تواند مغز افراد سالم یا افراد دارای بیماری‌هایی باشد که نمی‌توان برای آنها مدل آزمایشگاهی پیش‌بینی کرد. آلزایمر، دمانس، اسکیزوفرنی، پارکینسون، سکته مغزی، ام‌اس و ... بیماری‌هایی است که با مطالعه مغز افراد درگیر با این بیماری، می‌توان به نتایج جدیدی راجع به نحوه کنترل و درمان آنها رسید. از طرف دیگر تنها دسترسی محققان به بافت زنده و طبیعی مغز انسان، در صورت اهدای مغز بعد از مرگ یا هنگام برداشتن بخشی از مغز به‌دلیل بیماری است. به همین دلیل است که نیاز به مغز افراد سالم نیز برای بررسی فرآیندهای مغز در شرایط طبیعی وجود دارد.

برای مثال در مورد بیماری دیابت می‌توان نشانه‌ها را روی موش دیابتی آزمایش یا قطع نخاع را روی حیوانات مطالعه کرد. اما بیماری‌های سیستم عصبی انسان روی حیوانات قابل آزمایش نیست. بیماری‌هایی مثل اسکیزوفرنی، آلزایمر، ام‌اس، صرع و ای‌ال‌اس (ALS) را نمی‌توان روی مدل‌های حیوانی مطالعه کرد. به همین علت است که راه‌اندازی بانک مغز و اهدای مغز بعد از مرگ ضرورت می‌یابد.

مرحله به مرحله، همراه بافت‌ها و سلول‌های مغزی

در میان رشته‌ها و تخصص‌های مختلف پزشکی، درمان بیماری‌های اعصاب کندتر از دیگر تخصص‌ها پیش رفته است. علت این اتفاق را می‌توان در ماهیت مغز و سلول‌های تشکیل‌دهنده آن جست‌وجو کرد که به علت حفاظت در کاسه سر، دسترسی به آن در زمان حیات انسان امکان‌پذیر نیست.
به همین علت مغز کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است و به عبارت دیگر منابع زیستی انسانی از مغز و نخاع یک انسان سالم یا بیمار برای تحقیقات پزشکی کافی نیست. اکنون با فراهم شدن امکانی برای ذخیره و نگهداری مغز می‌توان به پژوهش‌های بیشتر در این حوزه پرداخت. دکتر فریبا کریم‌زاده، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات سلولی و مولکولی دانشگاه علوم پزشکی ایران، درباره مراحل نگهداری و استفاده از قسمت‌های مختلف مغز به جام‌جم می‌گوید: در اولین مرحله مغز داخل سطل‌هایی حاوی سرم فیزیولوژی و بدون تماس با مواد شیمیایی قرار می‌گیرد. بعد از انتقال مغز به بانک مغز، دو نیمکره از یکدیگر جدا می‌شود و هر کدام راهی بخشی از بانک می‌شود. نیمی از مغز تقسیم‌بندی شده و به‌صورت تازه داخل فریزرهایی در دمای منفی 80 درجه سانتی‌گراد قرار می‌گیرد. بخش دیگر مغز نیز به مدت دو ماه داخل محلول نگهدارنده فرمالین قرار داده می‌شود. این بخش سالم مانده و پرده مننژ و عروق خونی هم روی قشر مغز باقی می‌ماند.

بعد از دو ماه قسمت‌های مختلف مثل تالاموس از یکدیگر جدا و در دستگاهی دارای الکل با درصدهای مختلف قرار داده می‌شود.

این دستگاه آب میان بافتی داخل سلول‌ها را با الکل جایگزین می‌کند و می‌توان سلول را بدون تغییر ساختار و ایجاد پارگی، برش زد. در مرحله بعد الکل با زایلن و زایلن با پارافین جایگزین می‌شود تا در نهایت بافت مغز داخل قالب‌هایی با پارافین مایع قرار گیرد.

قالب‌هایی از بافت‌های مغز پارافینی

دکتر کریم‌زاده درباره علت تهیه قالب‌های پارافینی از مغز توضیح می‌دهد: برای نگهداری و مطالعه مغز مرحله‌ای داریم که در جریان آن قرارگیری قالب‌های پارافینی از مغز برای برش خوردن با دستگاه میکروتوم تهیه می‌شود.

میکروتوم دستگاهی برای آزمایش‌های بافت‌شناسی و پاتولوژی است که برای ایجاد مقطع نازک و تهیه نمونه مناسب برای قرار دادن زیر میکروسکوپ استفاده می‌شود.

این دستگاه قابلیت ایجاد برش‌هایی به ضخامت 50 نانومتر تا 10میکرون را دارد. قطعات برش خورده و خام بعد از رنگ‌آمیزی و قرار گرفتن روی لام و گذاردن لامل روی آن؛ برای پاتولوژیست فرستاده می‌شود تا با مطالعه آنها زیر میکروسکوپ از روی آنها گزارش نوشته شود و در اختیار محققان
قرار گیرد.

این محقق مرکز تحقیقات سلولی و مولکولی دانشگاه علوم پزشکی ایران ادامه می‌دهد: حال به نیمکره دیگر مغز باز می‌گردیم که بافت تازه آن بدون تماس با مواد شیمیایی حفظ شده است. قسمت‌های مختلف این نیمکره از یکدیگر جدا شده و در فریزرهای با دمای منفی 80 درجه سانتی‌گراد نگهداری می‌شود.

قشر پیشانی، آهیانه، گیجگاهی و ... بخش‌های مختلف مغز به صورت تازه نگهداری می‌شود و حالت طبیعی را حفظ می‌کند. محققانی که به‌دنبال بررسی تغییرات ژن یا پروتئین در بافت مغز هستند، از این نمونه‌ها استفاده می‌کنند.

وی در ادامه در خصوص دقت این ابزارها و شرایط ایمن نگهداری نمونه‌ها در بانک مغز خاطرنشان کرد: این فریزرها حسگر دما دارند و در صورت قطع برق یا افزایش دما سیستم هشدار فعال می‌شود، تا نمونه بسرعت حفاظت شود و آسیبی نبیند. به این ترتیب می‌توان یک نمونه را برای سال‌ها نگه داشت و تحقیقات مختلفی روی آن انجام داد. مغز انسان حدود 5/1 کیلوگرم وزن دارد. این در حالی است که در هر مطالعه نیاز به 2 تا 3 میلی‌متر از بافت مغز است و به همین دلیل می‌توان از یک مغز بارها در پژوهش‌های مختلف استفاده کرد.

شرایط اهدای مغز بعد از مرگ

دکتر جغتایی درباره نحوه دریافت مغز اهدایی افراد توضیح می‌دهد: افراد داوطلب اهدای مغز می‌توانند فرم اهدای مغز را کامل کنند و بعد از مرگ خانواده به ما اطلاع ‌دهند. بعد از صدور گواهی مرگ با اجازه خانواده فرد فوت شده، مغز از بدن خارج می‌شود و بعد از آن بدون ایجاد تغییر در شکل ظاهری، جسد برای دفن تحویل خانواده می‌شود. در نهایت باید تا شش ساعت بعد از مرگ، مغز برداشته شود و مراحل بعدی را برای نگهداری در شرایط مشخص طی کند.

کسانی که کارت اهدای عضو می‌گیرند، اعضای بدن خود را در صورتی اهدا می‌کنند که اعضای بدن بعد از مرگ سالم باشد. برای مثال در مورد افرادی که در تصادفات دچار مرگ مغزی می‌شوند، بخشی از اعضای بدن قابل اهدا به فرد دیگر است. اما در مورد اهدای مغز، همه افراد سالم یا دارای بیماری می‌توانند بعد از مرگ به هر دلیلی مغز خود را به پژوهشگران برای انجام مطالعات روی انواع بیماری‌ها اهدا کنند. انجام چنین مطالعاتی در آینده می‌تواند به یافتن راهی برای درمان بیماری‌های ناشناخته کمک کند.

رئیس بانک مغز ایران درباره شرایط نگهداری و مطالعه روی مغزها در بانک مغز می‌افزاید: هر یک از این مغزها دارای شناسنامه فرد اهداکننده است و مشخصاتی مانند سابقه بیماری، مصرف دارو در مدتی قبل از مرگ، جنسیت، سن بیمار و ... در آن ثبت شده است. به این ترتیب محققان به فراخور مطالعه خود، به نمونه‌های متناسب با هر آزمایش دسترسی پیدا می‌کنند.

دکتر کریم‌زاده درباره نحوه دریافت مغزهای اهدایی می‌افزاید: ما با بیمارستان‌هایی که مرکز نگهداری سالمندان یا بیماران روانی است، هماهنگ کرده‌ایم تا هنگام فوت افراد خبر دهند و ما با رضایت گرفتن از خانواده مغز را از بدن خارج کنیم. همچنین داوطلبانی که تمایل به اهدای مغز دارند، می‌توانند فرم‌های مربوط را پر کنند و بعد از مرگ با کسب رضایت از اعضای خانواده، مغز فرد به بانک منتقل می‌شود.

بانک‌های زیستی و بانک مغز در جهان

بانک قرنیه، چشم، بند ناف و بسیاری از بانک‌های دیگر اعضای بدن در کشورهای مختلف وجود دارد که به آنها بانک‌های زیستی می‌گویند و هر کدام با هدفی به جمع‌آوری نمونه‌ها می‌پردازند. مغز نسبت به دیگر اعضای بدن شکل و ساختار منظم‌تر و در عین حال پیچیده‌تری دارد و مطالعه آن نیز شرایط خاص خود را می‌طلبد. دانشگاه کینگز کالج (King’s Collage) لندن در انگلستان اولین پیشگام راه‌اندازی بانک مغز بوده است که از حدود 50 سال پیش فعالیت داشته و امروز نزدیک به 30 هزار نمونه مغز را نگهداری می‌کند. از حدود 12 سال پیش نیز بانک‌های مغز متعددی در کشورهایی مثل هلند، فرانسه، آلمان، آمریکا، ژاپن، چین و قطر راه‌اندازی شده است.

پژوهش، هدف اصلی بانک مغز است تا روی بیماری‌هایی که درمان مشخصی برای آنها وجود ندارد تحقیق، سازوکار ایجاد بیماری بهتر شناخته شود و در نهایت بتوان برای آن درمانی پیدا کرد. معمولا هر بانک مغز تمرکز روی یک یا چند بیماری خاص دارد. با این حال بانک مغز ایران در حال حاضر به صورت عمومی از مغزهای اهدا شده نگهداری می‌کند و نمونه‌های مختلف را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد. در این بانک مغز فرد سالم نیز به اندازه مغز افراد دارای بیماری‌های عصبی ارزشمند است، زیرا تغییرات به وجود آمده در مغز و نوع ژن‌ها در مقایسه با نمونه مغز سالم به دست می‌آید.

چطور مغزم را وقف پیشرفت علم کنم؟

نخستین مرحله اهدای مغز، تکمیل فرم رضایت اهدای مغز پس از مرگ است که افراد می‌توانند ضمن تماس با شماره 02188622617 یا جست‌وجو در اینترنت و یافتن وبگاه بانک مغز ایران اطلاعات لازم را دریافت کنند. در مرحله بعد اطلاعات پزشکی و مشخصات در بانک مغز ثبت می‌شود. بعد از مرگ اهداکننده از طرف بانک مغز با خانواده متوفی تماس گرفته می‌شود و پس از کسب رضایت خانواده تیم جراحی برای خارج کردن مغز در کمتر از شش ساعت بعد از مرگ اقدام می‌کنند. در این مرحله لازم است بانک مغز بسرعت از فوت شخص مطلع شود. پس از خارج کردن مغز، جسد در کوتاه‌ترین زمان ممکن به خانواده تحویل می‌شود. لازم به ذکر است که از نظر بسیاری از مراجع تقلید، خارج کردن اعضای بدن پس از مرگ، به منظور کمک به مطالعات پزشکی منع شرعی ندارد.

گزارش تصویری از فرآیند آماده‌سازی مغز برای مطالعه در بانک مغز ایران