همه راه‌ها به جراحی ختم نمی‌شود

گفت‌وگوی من با دکتر علوی، استاد رادیولوژی دانشگاه پنسیلوانیا در فیلادلفیای آمریکا، در حاشیه سفر اخیر او به ایران برای حضور در چهارمین همایش بین‌المللی نقشه‌برداری مغز ایران انجام شد. او در گفت‌وگوی اختصاصی با روزنامه جام‌جم، بیش از هر چیز بر اهمیت بررسی هرچه دقیق‌تر درون بدن در تشخیص زودهنگام بیماری‌ها و انجام درمان بموقع تأکید کرد.

چطور تصمیم گرفتید، وارد رشته جدیدی در پزشکی شوید که هنوز کارکرد آن مشخص نبود و بسیاری از پزشکان آن را قبول نداشتند؟

من ابتدا در زمینه پزشکی داخلی فعالیت می‌کردم، اما از سال 1350 شروع به عکسبرداری از بدن کردم تا چگونگی فعالیت مولکول‌ها و سلول‌ها را در بدن دقیق‌تر مطالعه کنم. این رشته در مقایسه با رادیولوژی نسبتا جدید است و بیش از 120 سال است که ایجاد شده و به طور کامل به ساختمان بدن نگاه می‌کند، اما این رشته جدید به این نگاه می‌کند که بدن چگونه مولکول‌ها را از جایی به جای دیگر می‌برد و سلول‌ها چگونه در مغز، قلب و سایر قسمت‌های بدن فعالیت می‌کنند.

این رشته که 46 سال است روی آن کار می‌کنم،‌ اکنون مورد قبول واقع شده است. ابتدا سایر پزشکان این کار را قبول نداشتند و ما سال‌ها برای اثبات نتایج آن تلاش کردیم، اما امروز خوشحالم در ایران که کشور من است، این رشته نوین فعال است و پزشکان مطالعات زیادی در این حوزه انجام داده‌اند. هنوز هم این حوزه جای کار بسیار در ایران دارد. اکنون در آمریکا حدود 4000 دستگاه پت‌اسکن وجود دارد و در ایران هم باید تعداد این دستگاه‌ها افزایش یابد تا بتوان خدمات باکیفیت‌تری ارائه داد.

روش تصویربرداری نوین چه مزایایی نسبت به روش‌های قبلی دارد و چقدر در تشخیص و درمان بیماری‌ها تاثیرگذار است؟

روش تصویربرداری پت، رشته جدیدی است که در مقایسه با کت‌اسکن و ام‌آرآی اسکن، آینده قوی‌تر و تاثیرگذارتری در تشخیص و درمان بیماری‌ها دارد. ماهیت این روش نگاه به ساختمان بدن است و می‌توان آن را با نگاه به یک ساختمان مقایسه کرد. هنگامی که از بیرون به یک ساختمان نگاه می‌کنید، همه چیز سر جای خود و زیباست، اما ممکن است با ورود به ساختمان با مشکلاتی مثل نبود برق و مشکلات دیگر روبه‌رو شویم. گاهی مشکلات داخل ساختمان به قدری زیاد است که دیگر نمی‌تواند سکونت‌پذیر باشد، اما ظاهر ساختمان این را نشان نمی‌دهد. به همین علت، فقط نگاه‌کردن به ساختار بیرونی بدن کافی نیست و باید وضع داخلی بدن نیز بدرستی بررسی شود.

مولکول‌ها پایه حیات و مهم‌ترین عناصر داخلی بدن هستند. برای مثال، بدن قندی به نام گلوکز مصرف می‌کند که ما برای نخستین‌بار با تصویربرداری از نحوه فعالیت گلوکز در بدن، پاسخ بسیاری از سوال‌های خود را پیدا کردیم. از طرف دیگر، می‌توان به کمک این روش، اختلالاتی همچون تشنج یا آلزایمر را در مغز بسرعت تشخیص داد. به نظر من، این روش تاکنون بیش از هر روشی در تشخیص سرطان‌ به بشر کمک کرده است.

استفاده از انواع روش‌های تصویربرداری بدن، چه تغییری در روند تشخیص و درمان پزشکی ایجاد کرده است؟

در مجموع فناوری تصویربرداری از بدن را می‌توان تشخیص‌های انقلابی در علوم پزشکی عنوان کرد که پیش از استفاده از این روش، امکان تشخیص هیچ یک از این موارد، حداقل در زمان کوتاه وجود نداشت. با تصویربرداری پت‌اسکن از مغز می‌توان نیاز بیمار به جراحی را تشخیص داد و از مرگ بسیاری از افراد به دلیل جراحی بی‌مورد جلوگیری کرد. فرض کنید فردی مشکل کوچکی در ریه دارد که آسیبی هم به زندگی او وارد نمی‌کند و این موضوع بعد از عمل جراحی و چاقو خوردن به بدن بیمار مشخص می‌شود،‌ اما با روش تصویربرداری پت‌اسکن می‌توان از این روش برای تشخیص ماهیت این عارضه کمک گرفت و نیازی به جراحی بی‌مورد نیست. برای من در پزشکی اتفاقی بهتر از این نیست که فردی آسان‌تر و بدون عوارض جانبی درمان شود.

هنگام شروع این روش، کار ما بسیار سخت بود، زیرا قابلیت تصویربرداری از قسمت‌های کمی از بدن وجود داشت و محدودیت زمانی داشتیم، اما امروز تجهیزاتی داریم که می‌تواند از همه بدن در پنج دقیقه تصویربرداری کند. در کنار این تکنیک، علوم مهندسی، رایانه و پزشکی هم در این سال‌ها توسعه پیدا کرده و باعث گسترش فعالیت ما شده است. به همین علت می‌گویم آینده این روش بسیار روشن است و می‌توان با نگاه ترکیبی به ساختمان بدن و نحوه فعالیت مولکول‌ها و سلول‌ها در زمان سلامت و بیماری به تازه‌های بیشتری دست یافت.

شما چه زمانی احساس کردید، مطالعه در این حوزه به اندازه طبابت می‌تواند به حفظ سلامت انسان‌ها کمک کند؟

بسیاری از پزشکان همواره کار طبابت انجام می‌دهند، اما من پزشکی خواندم تا بتوانم راه‌های جدیدی برای تشخیص و درمان بیماری‌ها پیدا کنم. من در چهار سالگی پدر خود را از دست دادم و از همان زمان مادرم دوست داشت من و خواهر و برادرم پزشک شویم و از این طریق بتوانیم به تشخیص زودتر بیماری‌ها و درمان آنها کمک کنیم تا بیماری‌های قابل علاج منجر به مرگ آدم‌ها نشود. موضوعی که از همان ابتدا نظر من را در پزشکی جلب کرد، استفاده از فناوری‌های روز و علوم پایه در پزشکی بود. اکنون مواد رادیواکتیو در تصویربرداری‌های پزشکی استفاده می‌شود و می‌توان گفت،‌ امروز از اتم برای صلح و در درمان بیماری‌ها از دانش فیزیک اتمی استفاده می‌شود.

احتمالا ژن خانوادگی من هم خوب بوده است! (با خنده). اکنون در سن حدود 80 سالگی همچنان هفت روز هفته و هر روز حدود 14 ساعت کار می‌کنم و امید دارم مثل مادرم که 97 سال عمر کرد، عمری طولانی داشته باشم و بتوانم همچنان به انسان‌ها کمک کنم.

ما هم امیدواریم سایه پربرکت زندگی شما سال‌های طولانی بر سر خانواده و دانشجویانتان باشد. به‌عنوان سوال پایانی برای خوانندگان جام‌جم بفرمایید، این روش تصویربرداری از بدن در آینده چقدر می‌تواند علوم پزشکی را متحول کند؟

حدود 20 تا 30 درصد جراحی‌هایی که بدون معاینه دقیق انجام می‌شود، غلط است یا نیازی به انجام آن نیست. این تکنیک می‌تواند فرآیند معاینه دقیق فرد را تسهیل کند و جلوی چنین جراحی‌های بی‌موردی را بگیرد. مهم‌ترین کار ما در زمینه تشخیص سرطان است و این که چقدر سلول‌های سرطانی در بدن پخش شده و چقدر خطرناک است. پیدا کردن رگ‌های بسته که باعث سکته قلبی یا مغزی می‌شود، به کمک این روش شناسایی می‌شود و حتی می‌توان فهمید فردی به دلیل مشکل رگ‌های قلب تا پنج سال دیگر سکته می‌کند. به این ترتیب، از او می‌خواهیم وزن خود را کم کند یا سبک زندگی را تغییر دهد و هر طور امکان دارد، از این اتفاق جلوگیری می‌کنیم. ورم روده یا مشکلات ستون فقرات و نحوه فعالیت ماهیچه‌ها را نیز می‌توان در این تصویربرداری پیدا کرد.

با وجود همه این پیشرفت‌ها، این تکنیک در آینده توسعه بیشتری پیدا خواهد کرد و پزشکی را به جلو خواهد برد. می‌توان گفت، مرز این رشته آسمان است و جای کار بسیار دارد و هیچ وقت نمی‌توان به انتهای این رشته رسید. همه آنچه اکنون در این روش انجام می‌شود، یک درصد توانایی این تکنیک است و برای کسانی که به پژوهش علاقه دارند، این مسیر بسیار سازنده است.

روش پت‌اسکن چگونه عمل می‌کند

پت‌اسکن (Positron Emission Tomography) تصویربرداری به روش پزشکی هسته‌ای است که به منظور تولید تصاویر رنگی سه‌بعدی، از فرآیند عملکردی درون بدن انسان استفاده می‌شود. در این روش، تصویربرداری مولکولی با اشعه گاما، از همه مولکول‌های زنده بدن در زمانی کوتاه انجام می‌شود. از مزایای استفاده از این تکنیک، توسعه روش‌های رادیوتراپی است. همچنین از پت‌اسکن می‌توان برای تشخیص بیماری، میزان توسعه بیماری در بافت‌های بدن و مشاهده چگونگی پیشرفت مراحل درمان استفاده کرد.

پیش از انجام پت‌اسکن، داروی رادیواکتیوی به مواد شیمیایی بدن پیوند زده می‌شود. این مواد شیمیایی طبیعی ممکن است گلوکز، آب و آمونیاک باشد که در ترکیب با دارو، عملکرد رادیوتراپی را پیدا می‌کند. فرض کنید، این داروها به گلوکز پیوند زده شده و به بخش‌هایی از بدن رود که برای تامین انرژی به قند نیاز دارند. بافت‌های طبیعی بدن در مصرف انرژی با بافت‌های سرطانی متفاوت هستند و هنگام بروز این تفاوت است که سلول‌های سرطانی، تراکم و تعداد آنها آشکار می‌شود. این در حالی است که دستگاه ام‌آرآی، قابلیت نشان دادن عملکرد اندام‌ها را ندارد و فقط هنگامی که سلول‌های سرطانی بزرگ باشند، آنها را در تصویر نشان می‌دهد.

دکتر عباس علوی را بیشتر بشناسید

دکتر عباس علوی، متولد 1317 در تبریز است. او را در جهان با عنوان پزشک دانشمند می‌شناسند، زیرا بیش از هر چیز به دنبال کشف راه حل‌های جدید مورد استفاده در علوم پزشکی است. حوزه تخصصی علوی، تصویربرداری به روش مولکولی است.

عباس علوی، تحصیل در رشته پزشکی را سال 1336 در دانشگاه تهران آغاز کرد. سپس برای ادامه تحصیل در تخصص پزشکی داخلی به آمریکا رفت و مطالعات خود را در رشته تصویربرداری توموگرافی در دانشگاه پنسیلوانیا آغاز کرد، اما به استفاده از فناوری برای درمان اکتفا نکرد و سال‌ها به کمک همکارانش در تلاش بود تکنیک‌ها و فناوری‌های جدید را وارد این تخصص کند.

کمی بعد از رواج استفاده از دستگاه سی تی اسکن در دهه 1350/ 1970 و معرفی دستگاه ام‌آرآی در اوایل دهه 1360/1980،‌ علوی و همکارانش در دانشگاه پنسیلوانیا تحقیقات مربوط به روش تصویربرداری جدید را پیش بردند. او روش‌های مدرن تصویربرداری را با روش‌های بالینی ترکیب کرد و از تصویربرداری جدیدی با عنوان پت‌اسکن (PET imaging) برای تشخیص انواع سرطان‌ها، بیماری‌های قلبی - عروقی و عفونت‌ها بهره برد.

سپیده شعرباف