نگاهی به مسابقه‌های تلویزیونی از نام‌ها و نشانه‌ها تا هوش برتر

در عین حال به شکل زیرپوستی نیز پیام خود را به مخاطب منتقل کرده و از سرگرم‌کننده صرف بودن فراتر برود. پس از پیروزی انقلاب، دو شبکه وقت تلویزیون برای ساعت‌های محدود پخش خود نیاز به تولید برنامه‌هایی متفاوت با آنچه که در گذشته بود، داشتند. یکی از این برنامه‌ها که نیاز به هزینه بالا نداشت، مسابقات بود که در گروه مسابقات و سرگرمی شبکه‌های یک و دو سیما تهیه می‌شد. جالب این‌که به‌واسطه کمبود برنامه‌های سرگرم‌کننده، مسابقات با استقبال گرم مخاطبان روبه‌رو شده و هر هفته تقاضای زیادی هم برای حضور در مسابقات به این دو شبکه ارسال می‌شد. (مخاطبان کم‌سن و سال‌تر که آن مسابقات را ندیده‌اند می‌توانند به یکی از قسمت‌های سریال وضعیت سفید ساخته حمید نعمت‌الله مراجعه کنند که در یکی از قسمت‌های آن امیر و خواهرش منیره در کنار عمویش بهروز و منیژه با علاقه و هیجان به تماشای مسابقه نام‌ها و نشانه‌ها نشسته‌اند). این روزها مسابقه‌ای با عنوان هوش برتر روی آنتن شبکه نسیم رفته و با استقبال نسبی مخاطبان نیز مواجه شده است. به همین بهانه نگاهی به مسابقات تلویزیونی در بیش از سه دهه اخیر می‌اندازیم.

یک مسابقه، سی سوال و یک کرنومتر

اولین مسابقه شاخص پس از انقلاب با اجرای حسین باغی که روی آنتن شبکه دو رفت و میلیون‌ها بیننده داشت. در این مسابقه سوالات مختلفی در رشته‌های گوناگون طراحی شده و هر بخش کارشناس ویژه خود را داشت. به همین خاطر هم این مسابقه از سطح کیفی بالایی برخوردار بوده و سطح معلومات عمومی مخاطبان نوجوان و جوان خود را ارتقا می‌داد. صدای به یادماندنی زنده‌یاد حسین باغی که از دوبلورهای سینما و گوینده اغلب آنونس‌های سینمایی بود، دیگر نقطه قوت این مسابقه به حساب می‌آمد. بخصوص برای آنهایی که از صدای خاص و شنیدنی وی خاطره‌هایی با طعم سینما داشتند.

نام‌ها و نشانه‌ها و تکیه بر اجرای رضا معینی

یکی دیگر از مسابقات معلومات عمومی‌محور که از شبکه یک سیما و در یکی از بهترین ساعات پخش روی آنتن می‌رفت. «نام‌ها و نشانه‌ها» نیز به مانند یک مسابقه، سی سوال براساس طراحی سوال در حیطه‌های مختلف از تاریخ و جغرافیا گرفته تا فرهنگ و هنر و سیاست شکل گرفته و شرکت‌کنندگان را به رقابت با یکدیگر وامی‌داشت. مهم‌ترین نقطه قوت این برنامه پس از گذشت بیش از سه دهه از تولید آن، همانا اجرای استاندارد رضا معینی است که در آن به بهترین شکل از بیان گیرا و پخته خود بهره می‌گرفت.

مسابقات کودک و نوجوان و مسعود روشن‌پژوه

کودکان و نوجوانان نیز از خوان گسترده مسابقات تلویزیونی سهمی برای خود داشتند. هوشیار و بیدار، نخستین مسابقه مطرح برای این طیف سنی بود که بشدت مورد استقبال مخاطبان خود قرار گرفت. پس از آن در کنار مجید قناد که لابه‌لای تولیدات خود از مسابقه برای کودک و نوجوان هم غافل نمی‌شد، به مسعود روشن‌پژوه می‌رسیم که با مسابقه محله به شهرت رسید. مسابقه ساده‌ای که در آن روشن پژوه و گروهش به محله‌های مختلف سرزده و مسابقه خود را در همان جا برگزار می‌کردند. وی در کنار این مسابقه پر‌سابقه، مسابقات دیگری نیز با هدف جذب طیف سنی کودک و نوجوان طراحی کرد که البته هیچ یک به محبوبیت مسابقه محله نرسیدند.

مسابقه هفته و نقطه قوتی به نام منوچهر نوذری

اواخر دهه 60 و اوایل دهه 70، مسابقه‌ای با عنوان مسابقه هفته روی آنتن شبکه یک می‌رفت که شکل پیشرفته‌تر نمونه‌های پیش از خود به حساب می‌آمد. مسابقه‌ای با سوالات مختلف در زمینه‌های گوناگون که در هر قسمت آن 15 شرکت‌کننده به رقابت می‌پرداختند.

منوچهر نوذری که از دوبلورهای قدیمی و باسابقه به حساب می‌آمد، نقش مهمی در موفقیت مسابقه هفته داشته و با شوخی‌هایش به بهترین شکل جو، سنگین حاکم بر مسابقه را می‌شکست. از طرف دیگر تکیه‌کلام‌هایی داشت که به مرور وارد فرهنگ عامیانه هم شد که برای مثال می‌توان «از کی بپرسم» گفتن‌هایش یاد کرد.

مسابقه بزرگ: متفاوت سرگرم‌کننده و جذاب

شبکه تهران در اولین ماه‌های تاسیس خود و برای جذب مخاطبان بیشتر دست به تولید برنامه‌های مختلفی زد که یکی از موفق‌ترین‌هایش «مسابقه بزرگ» بود؛ مسابقه‌ای برگرفته از مسابقات خارجی با آیتم‌هایی مفرح که علاوه بر هوش، جسم شرکت‌کنندگانش را به چالش می‌کشید. در عین حال باید به جایزه کلان نقدی آن هم اشاره کرد که هیجان بیشتری بر مسابقه بزرگ حاکم کرده و این هیجان را به مخاطبان خود نیز منتقل می‌کرد.

راز سیب: مسابقه‌ای جوانانه برای شبکه‌ای نوپا

شبکه سه در ماه‌های اولیه تاسیس خود، دست به تولید برنامه‌هایی جوان‌پسند زد و خیلی زود با این عنوان نزد مخاطبان تلویزیون شناخته شد. راز سیب که از مسابقه‌ای غیرایرانی الگوبرداری شده بود، در همین راستا قرار داشت و جوان‌های زیادی را جذب خود کرد.

طراحی بخش‌های مختلف مسابقه هم به‌گونه‌ای بود که در فضایی رمزآلود، هوش شرکت‌کنندگان را محک‌زده و به چالش می‌کشید. در این بین طراحی صحنه خوب مسابقه نیز نقش مهمی در این باب داشت و جلوه بصری مناسبی به آن بخشیده بود. اجرای خوب فرهاد جم هم کاملا متناسب با فرم و ماهیت مسابقه بود و بر جذابیت‌های آن افزود.

مردان آهنین: مصاف عضله و آهن

یکی از پربیننده‌ترین مسابقات تلویزیونی پس از انقلاب که چند نوروز متوالی با اجرای رضا جاودانی روی آنتن شبکه سه رفته و مخاطبان پروپاقرصی برای خود دست و پا کرده بود. در اینجا برخلاف مسابقات اشاره شده در بالا، صرفا توانایی جسمانی شرکت‌کنندگان در برنده‌شدنشان ملاک بود و آیتم‌های مختلف مسابقه هم بر این اساس طراحی شده بود. با این حال جاودانی که سابقه زیادی هم در اجرای برنامه‌های ورزشی دارد، گزینه چندان مناسبی برای اجرای مردان آهنین نبود و شوخی‌هایش با شرکت‌کنندگان هم برای مخاطبان جذابیت چندانی نداشت.

فرمانده: هیجان‌انگیز و جذاب

شبکه افق نیز در یک اقدام جالب توجه، مسابقه «فرمانده» را با آیتم‌هایی جذاب روی آنتن برد که طی آن دو گروه به رقابت با یکدیگر زیرنظر فرمانده و دستیارش می‌پرداختند. آیتم‌های فرمانده نیز شباهت‌های زیادی به دوران آموزشی خدمت سربازی داشت و قوای جسمانی شرکت‌کنندگان را به چالش می‌کشید.

«کودک‌شو» و «هوش برتر» ؛ بازگشت به فرمول موفق قدیمی

شبکه نسیم برای عقب نماندن از کورس با دیگر شبکه‌ها، اقدام به تولید مسابقه هوش برتر در چند فصل کرده که مورد توجه طیف خاصی از دوستداران مسابقات اینچنینی قرار گرفته است. نکته مهم درباره هوش برتر، تفاوت آن با نمونه‌های مشابه قدیمی است که چالشی سخت و پیچیده پیش‌روی شرکت‌کنندگانش قرار داده و آنها را در پنج مرحله به رقابت با یکدیگر وامی‌دارد.

در حقیقت طراحان برنامه در هر یک از این پنج مرحله، بخشی از هوش شرکت‌کنندگان را هدف قرار داده‌اند؛ از هوش دیداری و شنیداری تا هوش عملی و تخصصی. در سری نخست هوش برتر، امیرحسین مدرس در مقام مجری قرار گرفته و اجرای خوبی را از او شاهد بودیم. در سری‌های بعدی، افشین زی‌نوری که سابقه خوبی هم در هنر دوبله دارد در مقام مجری قرار گرفت و اجرای گرم و راحتی داشت. هوش برتر از آن دسته مسابقه‌هایی است که مخاطبان نیز می‌توانند سطح هوش پنجگانه خود را محک بزنند.

در کنار این برنامه باید از مسابقه‌ای مثل «کودک‌شو» هم نام برد که توانست با استفاده از بازیگری مثل پژمان بازغی در قامت یک مجری، برنامه موفقی در میان مسابقات تلویزیون تدارک ببیند. مسابقه‌ای که در آن به نوعی خانواده در مرکز توجه قرار دارد و سعی شده به وجوه مختلف آن در قالب یک برنامه تلویزیونی سرگرم‌کننده بپردازد.

کسری همایونی افشار