رفتار شناسی سیاسی مقتدی صدر

مقتدی صدر در این سفر با «محمد بن‌زاید آل‌نهیان» ولیعهد ابوظبی و جانشین فرمانده کل نیروهای مسلح امارات دیدار کرد.

به گزارش خبرگزاری رسمی امارات (وام) «بن زاید» در این دیدار با تمجید از پیروزی‌های عراق در زمینه نبرد با تروریسم و بیرون راندن داعش بر اهمیت ثبات و شکوفایی عراق و تقویت نقش این کشور در برقراری ثبات و امنیت جهان عرب تأکید کرد.

«مقتدی صدر» هم در دیدار با« بن زاید» درباره آخرین تحولات عراق و برخی مسائل مورد علاقه طرفین گفتگو کرد.

رهبر جریان صدر عراق حدود دو هفته پیش هم با سفر به جده عربستان با محمد بن سلمان ولیعهد سعودی دیدار و گفتگو کرد.

در پی این سفر و مواضع دو هفته اخیر مقتدی صدر، گمانه‌زنی‌های متفاوتی درباره اهداف وی از این سفر مطرح شد.

وزن مقتدی صدر در عراق

مقتدی صدر (43 ساله) یکی از رهبران مذهبی و طایفه‎ای عراق است که به جهت پایگاه خانوادگی خود (در خاندان صدر) نفوذ زیادی در بخشی از جمعیت شیعیان این کشور دارد. آغاز فعالیت موثری به سقوط رژیم بعث صدام و اشغال عراق به دست نظامیان آمریکایی بر می‌گردد.

در این چارچوب مقتدی صدر از سال 2003 میلادی با ایده تشکیل حکومت اسلامی و با ایجاد گروه شبه‎نظامی جیش‎المهدی و بیان خطابه‎های آتشین علیه اشغالگران آمریکایی موقعیت خود را در بین هوادارانش به ویژه در شهرک صدر بغداد تثبیت کرد.

محور اصلی فعالیت‌های مقتدی صدر تا سال 2008 میلادی (زمان خروج نظامیان آمریکایی از عراق) عمدتا علیه اشغالگری و حتی مخالفت با دولت تحت حمایت آمریکا بود. در این سال‌ها، شهرک صدر بغداد و نجف و بصره نیز به کانون اعتراضات هوادران صدر علیه نظامیان آمریکایی تبدیل شد. ‌

مقتدی صدر در مقاطع مختلف تلاش کرد خواسته‎ها و ملاحظات سیاسی خود را با استفاده از شبه‌نظامیان تحت نفوذش بر دولت تحمیل کند. یکی از مهمترین حوادث در بهار سال 2008 میلادی روی داد که طی آن اعضای جیش‌المهدی کنترل بخش‌های وسیعی از شهر بصره را در اختیار گرفتند.
اما سرانجام دولت نوری مالکی با تحمیل بیش از 500 کشته و حدود 1000 زخمی هواداران صدر را در موقعیت شکست قرار داد، و با میانجیگری ایران مقتدی صدر ناچار امضای توافق ترک مخاصمه و مصالحه با دولت نوری مالکی شد.

از سال 2009 میلادی جریان مقتدی صدر با مشارکت در انتخابات انجمن‌های استانی عملا فاز تازه‎ای از فعالیت‎های سیاسی و کاهش تمرکز بر فعالیت نظامی را آغاز کرد.

جریان صدر در این انتخابات 43 کرسی از 440 کرسی انجمن‌های استانی عراق را در 14 استان از 18 استان عراق به دست آورد. و متعاقب آن در انتخابات پارلمانی سال 2010 میلادی 40 کرسی از 328 کرسی پارلمان عراق را از آن خود کرد. در این دوره جریان صدر بخشی از ائتلاف ملی با مشارکت عمار حکیم و ابراهیم جعفری بود که مجمعا 70 کرسی را در اختیار داشت.

مقتدی صدر در انتخابات سال 2014 با ائتلاف مستقل الاحرار وارد رقابت شد و با به دست آوردن 32 کرسی در جایگاه فراکسیون منتقد و معترض جریان دولت قانون فعالیت خود را آغاز کرد. به گونه‌ای که با مخالفت‎های جریان صدر، نوری مالکی به رغم برخورداری از اکثریت 95 نفری در پارلمان عراق از تصدی سمت نخست وزیری برای سومین بار بازماند و طی تنشی طولانی، سرانجام حیدرالعبادی به جای مالکی به نخست وزیری رسید.

جریان صدر در هفته‎های آغازین سال 2016 هم در جریان مخالفت با دولت حیدرالعبادی و ورود به منطقه سبز بغداد و اشغال پارلمان و ضمن طرح مطالبات اصلاحی از دولت، نفوذ و توان بسیج مردمی خود را به رخ دولت و احزاب سیاسی عراق کشید.

اگرچه آمار دقیقی از شمار هواداران صدر در عراق در دست نیست، اما میزان کرسی‎های این جریان در انتخابات پارلمانی و انجمن‎های استانی نشان می‎دهد که 3 تا 4 میلیون نفر از جمعیت 37 میلیونی عراق در شمار هواخواهان جریان صدر قلمداد می‌شوند. بر این اساس حوزه نفوذ مقتدی صدر در عراق را حدود 10 درصد می‌توان ارزیابی کرد.

این سهم در میان جمعیت 22 تا 23 میلیون نفری شیعیان عراق - که حدود 60 درصد از جمعیت این کشور را شامل می‌شود - به 14 تا 17 درصد می‌رسد.

به همین دلیل جریان صدر را باید جریانی ریشه‌دار و دارای نفوذ قابل توجه در ترکیب جمعیتی متکثر عراق دانست، که با سهم حدود 10 درصدی خود در جمعیت متکثر قومی، فرقه‌ای و سیاسی عراق؛ قدرت اثرگذاری زیادی را هم به صورت مستقل و هم در ائتلاف با دیگر جریان‎ها، احزاب و گروه‎ها در اختیار دارد.

گرایش‌های فکری مقتدی صدر

«مقتدی صدر» فرزند کوچک آیت‌الله سید محمدصادق صدر از علمای برجسته و با نفوذ عراق است، که به دست رژیم بعث صدام به شهادت رسید. آیت‌الله سید محمد باقرصدر هم پسرعموی پدر مقتدی صدر و پدر همسر اوست که در دوران صدام به شهادت رسید.

با این سابقه، مقتدی صدر به عنوان یکی از بازماندگان شجریه مرجعیت و از خاندان مذهبی و روحانی صدر، میراث دار رویکرد دینی در جامعه شیعیان عراق است، چنانکه از ابتدای ظهور در سپهر سیاسی عراق، پرچم حکومت اسلامی را برافراشته و به آرمان ولایت و رهبری فقیه وفادار مانده است.

«مقتدی» در همین چارچوب در مقاطعی از سال 2006 میلادی به بعد برای تحصیل در قم اقامت داشته و خود را مقلد آیت‌الله سیدکاظم حائری مرجع تقلید عراقی مقیم قم معرفی کرده است.
همچنین جریان صدر تحت رهبری مقتدی، از ابتدای موجودیت سیاسی خود رابطه مطلوبی با ایران و جریان‎های همسو با ایران نظیر حزب الله لبنان و سوریه داشته است.

با این حال رفتارها و مواضع سیاسی مقتدی صدر به ویژه در یک دهه گذشته نشان از تقویت گرایش عربی‎گرایی دارد که موجب تمایز میان وی و برخی دیگر از جریان‎های شیعی نظیر رهبران مجلس اعلای اسلامی و سران حزب الدعوه عراق شده است.

سفر مقتدی صدر به عربستان و امارات

چنانکه پیداست، سفر مقتدی صدر به عربستان سعودی و امارات متحده عربی اتفاقی نو در حیات سیاسی و رویکردهای منطقه‎ای وی به شمار می‌آید. به همین دلیل نکات متعددی درباره این سفر قابل تامل و بررسی است.

1- مقتدی صدر در پیشینه سیاسی خود اعتراض و انتقادهای جدی به عربستان را در کارنامه دارد. به عنوان مثال در دی ماه سال 1394 در واکنش به اعدام شیخ نمر باقرالنمر از علمای شیعه عربستان، این اقدام را شرم‌آور وشبیه اقدامات داعش نامید و با انتقاد از خاندان سعودی خواستار تظاهرات خشم مردم در واکنش به اعدام شیخ نمر شد، و حتی از دولت عراق خواست که مانع از گشایش سفارت عربستان در بغداد شود.

2- مقتدی صدر در حالی به دیدار محمد بن زاید ولیعهد قدرتمند امارات متحده عربی رفته است که پیش از این با ولیعهد تازه‌کار و جویای نام سعودی در ریاض دیدار کرده بود. نکته مهم اینکه این دو ولیعهد پر قدرت در ساختار سیاسی عربستان و امارات به تعامل بسیار نزدیکی در سیاست‌های منطقه‌ای به ویژه در مقابله با ایران و جریان مقاومت و سرکوب شیعیان از جمله در یمن و بحرین رسیده‎اند، و با استفاده از حمایت‌های آمریکا و رژیم صهیونیستی تلاش وسیعی را برای تحمیل هژمونی عربی – سعودی بر منطقه آغاز کرده‌اند.

3- سفر مقتدی صدر به عربستان سرآغاز مواضع شفاف‌تری شد که نشان از فصل جدید بازیگری وی در صحنه سیاسی عراق داشت. چنانکه در مصاحبه به روزنامه الشرق‎الاوسط از نزدیکی دیدگاهش با محمد بن سلمان بن عبدالعزیز ولیعهد سعودی خبر داد و گفت: «ریاض به‌منزله پدر برای همگان است و قدرت خود را ثابت کرده و برای برقراری صلح در منطقه تلاش می‌کند.»

مقتدی صدر همچنین با تاکید بر کناره‌گیری اسد در سوریه، و پیش‌بینی عقب نشینی دوحه در برابر ریاض نشان داد که آینده تحولات منطقه را در از زاویه عربستان سعودی می‌بیند، و چنانکه گفته به درک مشترکی با عربستان در خصوص تحولات منطقه نزدیک شده است.

نکته پایانی سخنان صدر در این مصاحبه تاکید دوباره بر ضرورت انحلال حشدالشعبی است، چنانکه گفته است: «عراق نیاز به دو ارتش ندارد، و اگر نیروهای مسلح دولتی و حشدالشعبی به عنوان یک نیرو ادغام نشوند، عراق را مشکلات بزرگی روبرو خواهند کرد.»

4- مقامات و رسانه‎های سعودی و اماراتی، سفر مقتدی صدر به ریاض و ابوظبی را نشانه فاصله گرفتن وی از ایران قلمداد کرده از این منظر مدعی انزوای ایران در منطقه شده‌اند. در این چارچوب انور قرقاش، وزیر مشاور امارات متحده عربی در امور خارجه در توئیتی که پیش از سفر صدر به امارات نوشت، مدعی شد که انتقاد رسانه‌های ایرانی از سفر مقتدی صدر به عربستان بر ضرورت تداوم سیاست باز با عراق تاکید دارد. با این همه شخص مقتدی صدر و اطرافیانش مانند صلاح العبیدی، سخنگوی صدر هرگز این ارزیابی را تایید نکرده و از اتخاذ موضع صریح علیه جمهوری اسلامی ایران خودداری کرده‌اند.

5- نکته‎ مهم دیگری که در رویکرد جدید مقتدی صدر نهفته است، میل به بازگشت به جبهه عربی و نزدیکی با قدرت‌های اثرگذار عربی نظیر عربستان سعودی است. به عبارت دیگر به نظر می‎رسد مقتدی صدر آینده عراق را در چارچوب نگاه ملی و عربی تعریف کرده است، و از همین منظر بهبود مناسبات با جهان عرب را در اولویت خود قرار داده است.

همچنین تلاش برای تقویت نگاه ملی و عربی به جای نگاه مذهبی افق تازه‎ای از رویکرد سیاسی مقتدی صدر است که با هدف جذب حمایت جریان‎های سنی و کردی عراق صورت می‎گیرد. در واقع مقتدی صدر بنا دارد در این رویکرد، از حمایت اقلیت‎های غیرشیعی و غیرعربی در عراق بهره‌مند شود، و از این منظر بهبود روابط صدر با عربستان فرصتی برای نزدیکی روابط وی با اقلیت‎های تحت حمایت عربستان در عراق ارزیابی می‎شود.

6- نکته مهم دیگر مربوط به اهداف عربستان سعودی و امارات متحده عربی در میزبانی از مقتدی صدر و زمینه سازی دیدارهای مهم وی با ولیعهدهای ذی‎نفوذ عربستان و امارات است. از این منظر دیدار بن سلمان و بن زاید با مقتدی صدر – به ویژه در شرایط کنونی منطقه - بخشی از تلاش‌های ریاض و ابوظبی برای مقابله با نفوذ منطقه‌ای ایران به ویژه در عراق ارزیابی می‌شود، و در امتداد سیاست ضدقطری جبهه سعودی قابل ارزیابی است.

به عبارت دیگر سران سعودی و آل نهیان می‌کوشند ضمن بازسازی مناسبات خود با کشور مهم عراق، از ظرفیت‎های جدید نفوذ در این کشور در شرایط پساداعش بهره بگیرند و کانال‎های جدیدی را برای ایفای نقش موثر در آینده سیاسی عراق ایجاد کنند.

7- عراق در کمتر از یک سال آینده انتخابات سرنوشت ساز پارلمانی را پیش رو دارد. از این منظر بازیگری جدید مقتدی صدر به مثابه تلاشی انتخاباتی است که از یک سو جلب حمایت خارجی و از سوی دیگر گسترش حوزه رای و امکان سازی برای ائتلاف‎های جدید داخلی در عراق را مد نظر قرار داده است.

طبعا مخالف‎خوانی‎ها و بازیگری متفاوت جریان صدر در ائتلاف‎های شیعی ادوار گذشته نشان داد که امکان ائتلاف دوباره احزاب و جریان‎های شیعه با جریان صدر به شدت کاهش یافته و این جریان برای ادامه حضور اثرگذار در سپهر سیاسی عراق باید به دنبال متحدین جدیدی بیرون از ائتلاف‌های شیعی باشد.

به همین دلیل مقتدی صدر می‎کوشد با اتخاذ ژست ملی و عربی، و بهبود روابط با ریاض و ابوظبی، خود را نماینده جریان معتدل و متفاوت در جریان شیعی نشان دهد و زمینه‎های حمایت و ائتلاف گروه‎های سنی و اقلیت‎های قومی و سیاسی را در برابر اکثریت شیعی در عراق به دست آورد.

در سوی دیگر ماجرا هم کشورهای عربستان و امارات، از رفتار مقتدی صدر به عنوان فرصتی برای تضعیف اتحاد شیعیان و یکپارچگی قدرت در بغداد استقبال کرده‎ و با جنجال سازی رسانه‎ای و سیاسی به آن دامن زده‎اند.

یوسف اسماعیلی / جام جم آنلاین