چرخ کند آبادسازی در مناطق آسیب‌دیده از بحران

شتاب کند بازسازی مناطق آسیب‌دیده، ناخودآگاه آمار مهاجرت به کلانشهرها را بالا می‌برد، چون وقتی زادگاه آدمی با خاک یکسان می‌شود و تا مدت‌های طولانی در همین مرحله خاک باقی می‌ماند، آن وقت است که خیلی‌ها دل به دریا می‌زنند و راهی کلانشهرهایی می‌شوند که برایشان فرش‌قرمز پهن نکرده است.

چرخ کند آبادانی در مناطق بحران‌زده بر آمار حاشیه‌نشینی و آسیب‌های اجتماعی نیز اضافه می‌کند و یک بحران‌دیده از سیل و توفان و زلزله را با واژه‌های فقر و بی‌سرپناهی هم آشنا می‌کند.

فرآیند طولانی بازسازی پس از حادثه، علاوه بر این که موجب نارضایتی اهالی می‌شود، می‌تواند بار بیماری‌های جسمی و روانی را هم در منطقه افزایش دهد؛ زیرا در منطقه‌ای که هنوز بازسازی نشده و رد پررنگی از بحران را در کوچه‌پس‌کوچه‌هایش دارد، مردمش مستعد ابتلا به انواع بیماری‌های جسمی و ناملایمات روانی هستند.

چادرخوابی‌های چند ماهه در مناطق بحران‌زده

چندی قبل رضا کریمی، عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس در اظهارنظری قابل تامل اعلام کرد هر 10 سال یک بار، حدود هفت میلیون نفر از روستاها به کلانشهرها مهاجرت می‌کنند، طوری که از حدود 90 هزار آبادی کشور، امروز بیش از 30 هزار آبادی خالی از سکنه شده است.

علیرضا سعیدی، دبیرکل جمعیت کاهش خطرات زلزله ایران در گفت‌وگو با جام‌جم با اشاره به این نوع مهاجرت‌ها معتقد است که روند کند بازسازی مناطق بحران‌زده، یکی از عواملی است که به افزایش مهاجرت‌ها به کلانشهرها دامن می‌زند.

به گفته این کارشناس مدیریت بحران، در هر زلزله‌ای که اتفاق می‌افتد، امدادرسانی و مدیریت بحران در چند مرحله انجام می‌شود. در مرحله اول، آوارها برداشته می‌شود و جسدها از دل آوار بیرون می‌آید. سپس اسکان اضطراری ساکنان مناطق آسیب‌دیده و تامین آب و مایحتاج ضروری آنها انجام می‌شود.

در مرحله بعدی، به گفته سعیدی، فرآیند تبدیل اسکان اضطراری به اسکان دائم طی می‌شود که ممکن است این فرآیند گاهی تا یک سال هم طول بکشد. در این مدت به آسیب‌دیدگان، کانکس‌های موقت داده می‌شود تا بنیاد مسکن برای ساخت مسکن دائم آسیب‌دیدگان اقدام کند.

مشکل اینجاست که به قول این کارشناس مدیریت بحران، گاهی برخی زلزله‌زدگان، شش تا هشت ماه در چادرهای اضطراری زندگی می‌کنند، در حالی که این مدت نباید بیشتر از سه روز تا حداکثر سه‌ماه طول بکشد.

اسکان موقت هم به قول سعیدی، نباید بیشتر از یک سال به طول بینجامد، اما به‌دلیل روند کند نوسازی مناطق بحران‌زده، شاهد هستیم که گاهی اسکان موقت افراد، بیشتر از این زمان می‌برد که خودش موجب آسیب‌هایی متعدد خواهد شد. البته سعیدی تاکید دارد که این مساله به هیچ وجه به عملکرد دولت خاصی ارتباط ندارد، چرا که این گونه مشکلات، ساختاری و ریشه‌ای است که در همه دولت‌ها نیز وجود داشته است.

ساختمان‌های بازسازی شده، نیمه‌کاره رها می‌شود

متولی تامین اسکان دائم آسیب‌دیدگان از حوادث، بنیاد مسکن است. این بنیاد برای بازسازی مناطق آسیب‌دیده، باید وضعیت جغرافیایی منطقه را ارزیابی کند، طوری که اگر روستا در دامنه کوه و مناطق در معرض سیل قرار داشته باشد، باید با جانمایی جدید، روستا را در موقعیت مکانی دیگری بازسازی کند.

به گفته سعیدی، دبیرکل جمعیت کاهش خطرات زلزله ایران، یکی از دلایلی که باعث طولانی شدن فرآیند بازسازی می‌شود، طی شدن همین مراحل قانونی و ارزیابی‌های منطقه است، طوری که انتخاب زمین یا آماده‌سازی آن زمان می‌برد.

این که بعد از وقوع زلزله، دوباره آوارها جست‌وجو می‌شود تا اسباب و وسایل قابل مصرف زلزله‌زدگان پیدا شود، یکی دیگر از دلایلی است که به گفته سعیدی موجب افزایش زمان بازسازی مناطق آسیب دیده می‌شود.

فرآیند وام گرفتن، تامین مصالح ساختمان از سوی بنیاد مسکن و روند اخذ قرارداد بانک با مالک ساختمان نیز دلایل دیگری است که به باور این کارشناس مدیریت بحران، بر مدت زمان بازسازی اضافه می‌کند.

اما مشکلی که این وسط وجود دارد این است که به گفته سعیدی، گاهی پرداختی‌ها به پیمانکاران و ناظران با تاخیر انجام می‌شود که همین مساله به طولانی شدن فرآیند بازسازی مناطق آسیب‌دیده دامن می‌زند.

سعیدی تصریح می‌کند: گاهی طولانی شدن فرآیند بازسازی موجب می‌شود نوسازی ساختمان‌ها به تابستان‌های گرم در مناطق گرمسیری و زمستان‌های سرد در مناطق سردسیر کشور منتهی شود که همین مساله بازسازی ساختمان‌ها را به دلیل وضعیت جوی، متوقف می‌سازد.

سعیدی بر این باور است که در این بین، یکی از عمده مشکلات روند بازسازی پس از حادثه این است که وام‌های بانکی برای بازسازی مناطق آسیب دیده تا مرحله سفت‌کاری جواب می‌دهد و تعهد بنیاد مسکن هم تا مرحله سفت‌کاری ساختمان است؛ اما فرآیند نازک‌کاری و تجهیز ساختمان به عهده مالک گذاشته می‌شود. از آنجا هم که بسیاری از مالکان در مناطق زلزله‌زده، توان مالی برای تجهیز ساختمان را ندارند، خانه را به شکل نیمه‌کاره رها می‌کنند و عده‌ای از آنها به حاشیه کلانشهرها می‌آیند.

چون برخی از مالکان این بناهای بازسازی شده هم به قول سعیدی، نمی‌توانند از پس پرداخت وام‌هایشان بربیایند، بانک‌ها آنها را به عنوان مشتریان بدحساب معرفی می‌کنند و در نتیجه این افراد دیگر برای تجهیز ساختمان، نمی‌توانند وام مجدد بگیرند.

راه‌حل پیشنهادی دبیرکل جمعیت کاهش خطرات زلزله ایران این است که یا وام‌های بازسازی مناطق پس از وقوع حادثه، همه مراحل ساخت و تجهیز ساختمان را پوشش دهد یا حداقل ساختمان‌هایی با متراژ کمتر، اما با تجهیزات کامل ساخته شود.

حمایت‌ها به روزهای نخست حادثه محدود نشود

اگر پای درد دل اهالی مناطق آسیب‌دیده از سیل و زلزله بنشینید، خیلی از آنها دل خوشی از فرآیند بازسازی ندارند.

رحمان محمدیان، ساکن شهر بم است که پس از وقوع زلزله، همه دار و ندارش را از دست داده است. او از اوضاع نظارت‌ها برروند ساخت و سازهای بعد از حادثه شاکی است و به جام‌جم می‌گوید: بعد از این که حادثه‌ای در یک منطقه اتفاق می‌افتد، عده‌ای به دید کاسبی و پول درآوردن به آن منطقه نگاه می‌کنند.

رحمان گلایه می‌کند: پس از زلزله بم، عده‌ای به این شهر ویران شده به دید یک موقعیت اقتصادی خوب نگاه کردند و خودشان را پیمانکار ساختمان معرفی کردند. خیلی از اهالی هم به آنها پول دادند تا خانه‌هایشان را بسازند، اما بعد از مدتی، عده‌ای از این پیمانکارها کلا رفتند و به تعهداتشان عمل نکردند.

محمدفرید لطیفی، معاون سازمان مدیریت بحران کشور در گفت‌وگو با جام‌جم، خیلی انتقادها نسبت به فرآیند کند و ناقص بازسازی پس از حادثه را قبول ندارد و می‌گوید: بدیهی است که فرآیند رسیدن کمک‌های دولتی به مناطق آسیب‌دیده، حداقل چند ماه طول می‌کشد. بنابراین نباید همه بار کار بازسازی مناطق حادثه دیده را به دوش دولت بیندازیم بلکه در این مسیر باید مردم هم نقش جدی داشته باشند. تجربه نشان داده در هر منطقه بحران‌زده‌ای که مردم خودشان آستین بالا زده‌اند و به کمک دولت آمده‌اند، زودتر طعم آبادانی را چشیده‌اند.

به گفته لطیفی، در وهله اول باید نوسازی و بازسازی خانه‌های فرسوده و در معرض خطر در اولویت باشد و مردم این اولویت را دست‌کم نگیرند تا اصلا نیازی به بازسازی خانه‌ها بعد از وقوع حادثه نباشد، دوم این که می‌توان بیمه کردن ساختمان‌ها را جدی‌تر گرفت و در مرحله بعد هم مردم باید مراقب باشند تا فقط در محل‌های ایمن و در روستاها نیر صرفا مطابق با طرح «هادی» خانه‌سازی کنند.

اگرچه لطیفی اعتقاد دارد فرآیند بازسازی حتی در کشوری مثل ژاپن هم گاهی تا دو سال طول می‌کشد، اما مردم انتظار دارند اگر فرآیند بازسازی هم طول می‌کشد، سایر نهادهای حمایتی، آسیب‌دیدگان را از یاد نبرند و حمایت‌هایشان فقط به روزهای نخست حادثه محدود نشود.

امین جلالوند - جامعه