جایزه کتاب سال حاشیه نشین جشنواره‌ها

به گزارش جام‌جم، بی‌تردید جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، مهم‌ترین و پرسابقه‌ترین جایزه در حوزه نشر کشور به‌شمار می‌رود، حتی آنطور که مدیرعامل خانه کتاب ادعا می‌کند این جایزه بزرگ‌ترین و پرسابقه‌ترین جایزه در حوزه کتاب در منطقه خاورمیانه است.

محسن جوادی، دبیر جایزه جهانی کتاب سال نیز بر این موضوع صحه می‌گذارد و با اشاره به برگزاری جشنواره‌های مشابه در کشورهای منطقه، عنوان می‌کند: با وجود این‌که مبالغ جوایز این جشنواره‌ها تا ده برابر جایزه جهانی کتاب سال می‌رسد اما به لحاظ سابقه، گستردگی و اعتبار هیچ‌کدام به پای جایزه کتاب سال نمی‌رسیدند. او میزان مشارکت پژوهشگران از سراسر جهان در جایزه کتاب سال را شاهد دیگری بر این مدعا می‌داند.

با این همه، اگر جایزه کتاب سال تا این اندازه تأثیرگذار است، آیا در سطح جامعه هم اثرات آن مشاهده می‌شود؟ آیا عناوین برگزیده و شایسته تقدیر این جایزه که در دوره‌های اخیر بخش‌های شعر و داستان را به جشنواره شعر فجر و جایزه ادبی جلال ‌آل‌احمد واگذار کرده است، سر زبان‌ها می‌افتند و خواهان بیشتری پیدا می‌کنند؟ یا انگیزه برای ترجمه و توزیع آنها توسط ناشران خارجی بوجود می‌آورد؟

بی‌توجهی به کیفیت آثار

اگر چه مجید غلامی‌جلیسه، مدیرعامل موسسه خانه کتاب بر اهمیت جایزه کتاب سال تأکید دارد، اما معتقد است دستگاه‌ها و نهادهای مرتبط با کتاب نسبت به بررسی و تحلیل موشکافانه نتایج ادوار پیشین این جایزه غافل بوده‌اند. به گمان او، اگر این نتایج از سوی ناشران و دیگر دستگاه‌های مرتبط مورد استفاده قرار می‌گرفت امروز شاهد یک روند کیفی‌سازی در تولید و محتوای کتاب‌ها می‌بودیم: این در حالی است که بررسی‌های ما نشان از افت کیفی تولید آثار در سال‌های اخیر دارد.

محمدعلی مهدوی‌راد، دبیرعلمی سی و ‌چهارمین دوره جایزه کتاب سال نیز با اشاره به ضعف در کیفیت محتوای آثار تولیدی در کشور، می‌گوید: امسال 46هزار و 527 عنوان کتاب در کشور تولید شده است که نشان می‌دهد ما به لحاظ کمیت در تولید کتاب مشکلی نداریم اما حقیقت این است که به لحاظ کیفیت محتوای آثار تولیدی با مشکلی بزرگ و جدی روبه‌رو هستیم که این موضوع نشان از بی‌انگیزگی عالمان و پژوهشگران کشور در تالیف و ترجمه کتاب دارد.

بررسی بیش از 8000 اثر توسط 3000 داور

به گفته محمدعلی مهدوی‌راد، دبیرعلمی جایزه کتاب سال حدود 3500 اثر از طریق فراخوان و 2100 اثر با بررسی و تحلیل آرشیو کتاب از سوی سر داوران جایزه در این دوره شرکت داده شد که مجموعا چیزی حدود 6000 عنوان و با احتساب آثار شرکت داده شده در جایزه جلال آل‌احمد به 8364 اثر می‌رسد که تمام این آثار در 11 بخش مختلف مورد تحلیل و بررسی قرار گرفتند.

آثار برگزیده معرفی نمی‌شوند

مژگان شیخی نویسنده کتاب «دفترچه خاطرات یک کلاغ» که سال گذشته کتابش در بخش داستان تألیفی کودک و نوجوان شایسته تقدیر شناخته شد و در سال 86 کتاب «365 قصه برای شب‌های سال» جزو برگزیدگان این بخش معرفی شد، درباره تأثیر این جوایز به جام‌جم می‌گوید: جوایز و جشنواره‌هایی که در حوزه کتاب برگزار می‌شود بدون شک با ایجاد رقابت، برای نویسندگان انگیزه ایجاد می‌کند و در یک رقابت‌سالم سبب رشد کیفیت آثار می‌شود.

با وجود این، به نظر این نویسنده آنچه پس از انتخاب آثار اتفاق می‌افتد، مهم‌تر است: « پس از معرفی و جایزه مهم‌ترین مسأله این است که مخاطب آثار را بشناسد و کتاب‌های برگزیده معرفی شوند.»

او در پاسخ به این‌که آیا کتاب‌های او معرفی شدند و به دست مخاطبان رسیدند، می‌گوید: در واقع، اقدام جدی‌ای در این زمینه صورت نگرفت. در سال 86، نهاد کتابخانه‌های عمومی کتاب «365 قصه برای شب‌های سال » را خرید و برای کتابخانه‌های سراسر کشور ارسال کرد. ظاهرا وزارت ارشاد هم نسخه‌ای از کتاب‌های برگزیده را خریداری می‌کند. ولی با این اقدامات بچه‌ها که مخاطبان اصلی ما هستند کتاب‌ها را نمی‌شناسند. شاید اگر این آثار در مدارس معرفی و توزیع شود، در دسترس مخاطب کودک و نوجوان قرار بگیرد.»

شیخی در پاسخ به این‌که آیا کتاب‌های برگزیده و شایسته تقدیر او انعکاس جهانی هم داشتند، می‌گوید: کتاب «365 قصه برای شب‌های سال» توسط یک ناشر ترک ترجمه و در کشور ترکیه عرضه شد. اما جالب است بدانید ترجمه این کتاب به زبان ترکی پیش از دریافت جایزه کتاب سال صورت گرفت. در حقیقت، تلاش خاصی توسط نهادهای فرهنگی دولتی و خصوصی برای ترجمه و معرفی جهانی آثار برگزیده صورت نمی‌گیرد.

جوایز مؤلف‌محور

مدیر مؤسسه نشر و تحقیقات با ذکر این‌که دو کتابش سال گذشته در بخش کودک و نوجوان سی‌وسومین دوره جایزه کتاب سال، به عنوان شایسته تقدیر و برگزیده معرفی شد، عقیده دارد، کسب جایزه کتاب سال، در کنار افزایش نسبی فروش اثر، بر برند و معرفی ناشر نیز تأثیرگذار است. حمیدرضا سیدناصری با بیان این‌که این جایزه سبب می‌شود ناشر تلاش کند کیفیت دیگر آثار و تولیدات جدیدش را بهبود بخشد،، به جام‌جم عنوان می‌کند: این موضوع برای حفظ اعتبار ناشر اهمیت زیادی دارد و ناشرانی که کتابشان برگزیده شده است، برای کسب جوایز دیگر تلاش بیشتری به خرج می‌دهند.

او با بیان این‌که اکثر جوایز حوزه کتاب مؤلف‌محور است و جایزه را به مؤلف یا مترجم کتاب می‌دهند، به نادیده گرفتن ناشران در این جوایز اشاره می‌کند و می‌افزاید: اگر چه ذکر نام ناشر برای او اعتبار می‌آورد، اما حمایت چندانی از سوی نهادها و دستگاه‌های دولتی برای معرفی آثار برگزیده صورت نمی‌گیرد. برای مثال، تنها وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی 400 نسخه از دو اثر ما را خریداری کرد.

به گفته سیدناصری، صدا و سیما در معرفی آثار برگزیدگان جوایز حوزه کتاب به ویژه کتاب سال می‌تواند تأثیر بسزایی داشته باشد.

پژوهشگران آمریکایی از جایزه کتاب سال بازماندند

محسن جوادی، دبیر جایزه جهانی کتاب سال با اشاره به برگزاری سی و چهارمین دوره این جایزه، عنوان می‌کند: حوزه فعالیت این جایزه در عرصه بین‌الملل شامل موضوعات ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی می‌شود. از مجموع 2500 اثر شناسایی شده 180 اثر در داوری اولیه به مرحله بعد راه پیدا کردند که در مرحله داوری بعدی نیز در نهایت ده اثر از کشورهای آمریکا، انگلیس، آلمان، اسپانیا، رومانی، مالزی و ترکیه به عنوان برگزیدگان جایزه جهانی کتاب سال انتخاب شدند.

وی با اشاره به قوانین ضدمهاجرتی دولت آمریکا بر علیه ایران، می‌افزاید: از آنجا که برخی از برگزیدگان این دوره پژوهشگرانی از کشور آمریکا بودند ما نیز از تبعیت از واکنش دولت ایران نمی‌توانیم میزبان این پژوهشگران باشیم و دبیرخانه جایزه موضوع چگونگی تقدیر از این پژوهشگران را در دست بررسی دارد.

کمیل انتظاری