کشف نادر؛ واقعیت یا بزرگنمایی؟

بعلاوه عناوین انتخاب شده برای خبر نیز به شکل خصمانه و گزنده‌ای به عدم کارایی مراکز علمی داخل کشور در جذب نخبگان اشاره دارد: «کشفی نادر در جهان حشره‌شناسی به رهبری دانشمند رانده‌شده از دانشگاه تهران!»‌ یا «نابغه فراری‌داده‌شده ایرانی، حشره‌شناسان دنیا را به وجد آورد.» البته تعدادی از وبگاه‌ها نظیر جام‌جم آنلاین به صورت واقعی‌تری به خبر مربوط پرداختند: «یک ایرانی نوع جدیدی از شب پره‌های بزرگ را شناسایی کرد.» با وجود درستی بخشی از خبر، متاسفانه تحلیلی غیرواقعی شده که باید مورد توجه قرار گیرد. ابتدا لازم است اصل آنچه رخ داده شرح داده شود.

سال 1994 میلادی گونه‌ای پروانه از خانواده Geometridae با نام علمی Pseudobiston pinratanai براساس سه پروانه نر از شمال تایلند توصیف شد. جنس ماده همین پروانه چهار سال بعد توصیف و مشخص شد گونه یاد شده در شمال ویتنام نیز گسترش دارد. چند سال بعد یکی از پروانه‌شناسان متوجه شد پروانه Pseudobiston pinratanai یکی از ویژگی‌های مشخص خانواده Geomertridae را ندارد.

از سوی دیگر این گونه دارای تعدادی ویژگی است که در خانواده یاد شده بندرت دیده می‌شود. با توجه به موارد گفته شده نمونه‌های گونه یاد شده توسط دکتر حسین رجایی و شش نفر دیگر از همکارانشان از آلمان، اتریش، فنلاند و فرانسه با استفاده از هشت ژن و نیز ویژگی‌های ریختی مورد بررسی قرار گرفتند و با داده‌های قبلی منتشر شده در مورد گروه‌های نزدیک به خانواده Geometridae مقایسه شدند که در نتیجه تجزیه و تحلیل ارائه شده مشخص کرد گونه Pseudobiston pinratanai می‌تواند در یک خانواده جدید پروانه‌ها قرار گیرد. در این میان چند نکته را باید مورد توجه قرار داد:

1 ـ مقاله دکتررجایی و همکاران در یکی از مجلات معتبر سیستماتیک حشرات Zoologica Scripta که توسط آکادمی علوم سلطنتی سوئد منتشر می‌شود، به چاپ رسیده است. با وجود این آنچه در بالا اتفاق افتاده در عالم حشرات بسیار معمول است. حشرات موجودات بسیار موفقی هستند که بیشتر آنان قدمتی حدود 350 میلیون سال روی کره زمین دارند. در مورد همین پروانه‌ها تاکنون حدود 150 هزار گونه توصیف شده است.

ناگفته پیداست یافتن روابط و خویشاوندی‌های این تعداد گونه به هزاران طرح مطالعاتی نیاز دارد. این وضعیت بویژه در جنوب شرق آسیا مشهودتر است و گروه‌های زیادی از موجودات آن منطقه ناشناخته هستند؛ بنابراین یافتن پروانه‌های جدید که تاکنون کشف نشده‌اند امری خارق‌العاده به شمار نمی‌رود تا حشره‌شناسان جهان به وجد بیایند!

2 ـ در عنوان مطالب منتشر شده به «کشف نادر» اشاره شده است. مطابق توضیحات ارائه شده در پژوهش دکتر رجایی و همکاران هیچ گونه کشفی نبوده است. در واقع، پروانه مورد بحث از سال‌ها قبل توسط فرد دیگری کشف شده بود! خود مقاله ایشان نیز چنین ادعایی نکرده است و تنها در یک مورد در مقاله به کلمه Discovery به معنای کشف اشاره شده که آن هم در خلاصه مقاله است و به کشف گونه شرح داده شده در سال 1994 توسط پژوهشگر دیگری اشاره می‌کند.

3 ـ با توجه به تنوع مورد اشاره در مورد حشرات که در مورد گروه‌های نزدیک به آن نظیر کنه‌ها نیز وجود دارد روزانه چند گونه و جنس از این گروه از موجودات در سراسر دنیا کشف می‌شوند. به عنوان مثال برخی پژوهشگران کشور نظیر دکتر صبوری (استاد دانشگاه تهران) و همکارانشان موفق به کشف خانواده جدید در عالم کنه‌ها شده‌اند. البته با این تفاوت که نمونه‌های خانواده یاد شده در این مورد توسط خود پژوهشگران جمع‌آوری شده و در اینجا اطلاق کلمه کشف صحیح است.

4 ـ بنده از چند و چون دست رد زدن دانشگاه تهران به دکتر رجایی بی‌خبرم، اما پر واضح است تنها داشتن مدرک دکتری و توانایی انجام پژوهش در سطوح بالای علمی اگرچه لازم، اما برای هیات علمی شدن کافی نیست. طبیعی است قبول یا رد درخواست یک فرد برای عضویت در هیات علمی دانشگاه توسط کمیته یا کمیته‌های متعددی به منظور پرکردن خلأهای آموزشی و پژوهشی یک مرکز آموزش عالی انجام می‌گیرد. بنابراین رد کردن یک فرد در یک مقطع خاص نشانه ناتوانی آن فرد و سیستم ردکننده نیست. پس این که ایشان به عضویت هیات علمی دانشگاه تهران درنیامده‌اند امری طبیعی است. در صورت پذیرش موفقیت‌‌های جوانانی نظیر دکتر رجایی که دانش‌آموخته دانشگاه‌های ایران هستند باید به کیفیت بالای این دسته از دانشگاه‌های کشور و استادان آن بالید و نه آن که مانند رسانه‌های مورد اشاره به ساختار علمی کشور طعنه زد.

دکتر کامبیز مینایی

‌‌ دانشیار بیوسیستماتیک حشرات، دانشگاه شیراز