نقد و نقد‌پذیری؛ لازمه حیات دینی

نگاهی به متون دینی نشان می‌دهد که مساله نقد و نقد‌پذیری مورد توجه و تاکید بوده است و بدون نقد و نقدپذیری تحقق حیات دینی ممکن نخواهد بود.

نقد‌پذیری یک توانایی مثبت است. فرد انتقادپذیر، تذکرها را می‌پذیرد و به این شکل می‌تواند مشکلات خود را حل کند و اگر انتقادپذیری، خصیصه اغلب افراد جامعه باشد، بسیاری از مشکلات آن جامعه به واسطه ارگانیسم درونی آن حل خواهد شد و پیشرفت سرعت بیشتری می‌گیرد. هرچند این ارزش انسانی و دینی وابسته به آزادی بیان و پشتیبانی قوانین و دولت است، اما آگاهی از فواید نقد و نیز توصیه‌‌های دینی در خصوص نقد و نقدپذیری می‌تواند آمادگی برای رسیدن به جامعه‌ای نقدپذیر را فراهم کند.

نقد چیست

به طور خلاصه می‌توان گفت نقد دارای این ویژگی‌ها است:

1 ـ نقد ناظر به اعمال افراد است و نه شخصیت افراد

2 ـ نقد صرفا بیان نقص‌های اعمال نیست، بلکه تفکیک میان امتیازات مثبت و منفی اعمال دیگری است

3 ـ غایت نهایی نقد، اصلاح است و نه کینه‌توزی یا مچ‌گیری.

نقد را جدا کردن درست از نادرست تعریف کرده‌اند. به صورت تخصصی‌تر نقد را داوری و قضاوت دوجانبه در خصوص یک گزاره خوانده‌اند. برخی معتقدند نقد به معنای پیدا کردن خوبی‌ها از میان بدی‌هاست و با مفهوم سنجش عجین شده است، وقتی می‌گوییم «نقد چیزی»، به دنبال شناخت آن چیز در راستای اصولی کلی‌تر هستیم. برای مثال در تعریف نقد فیلم گفته می‌شود بررسی میزان سازگاری میان فرم و محتوای کلامی آن و بررسی سازگاری میان فرم‌های فیلم یا نقد ادبی را بررسی ویژگی‌ها و تفسیر نقاط قوت یک اثر ادبی و روشی برای سنجش و اعتبار مقام آنها خوانده‌اند. فوکویاما در تعریف این مفهوم می‌گوید: «[نقد...] روشی مهم برای ارزیابی مفاهیم، پدیده‌ها و داده‌های مختلف در تولید و ارائه اندیشه‌هاست. نقد، روش بررسی در فرآیند تحلیل ذهن است که در یک ارتباط دوسویه نگرش نقادانه و اندیشه و رفتار شکل می‌گیرد.»

به نظر برخی نقد همواره برای اصلاح وضع موجود نیست. کانت، فیلسوف آلمانی در آثار عمده‌اش با رویکرد انتقادی به دنبال ارائه ساحت‌های جدیدی در فلسفه بود، اما در نهایت نقد در عرصه نظر می‌تواند به نقد در عرصه عمل منجر شود. راه‌های مقابله با مشکلات اساسی اجتماعی از طریق نقدهای اساسی ممکن خواهد بود. با نقد است که آسیب‌ها و علل آن آشکار می‌گردد.

اصلاح؛ غایت انتقاد

اگر نقد جدا کردن سره از ناسره باشد، این کار باید برای هدفی صورت گیرد. با توجه به نقص ذاتی انسان، افعال آدمی همواره درست و دقیق نخواهد بود و فرآیند آسیب‌شناسانه لازمه اصلاح فعل انسانی است و این کار از طریق نقد صورت خواهد گرفت، اما نگاه عامه مفهوم «نقد» را به معنای بیان اشکالات و نقصان‌ می‌داند. روی دیگر سکه نقد، نقدپذیری به معنای نوعی تحمل شنیدن اشکالات دانسته می‌شود. ناقد در پی اصلاح است، از این رو از اصطلاح «نقد سازنده» استفاده می‌شود. اصلاح ممکن است کلی یا جزئی باشد، اما بی‌شک لازمه تاثیر آن نقدپذیری خواهد بود. پس از آگاهی و قبول آسیب‌های اعمال خود می‌توان آنها را زدود و به کارآمدی بیشتر رسید. تکبر و آگاهی کاذب می‌تواند مانع تاثیر انتقاد شود، اما با رواج گفت‌وگو و نیز گسترش آزادی بیان می‌توان بانگ‌های انتقادی را تقویت کرد.

نقد و نقدپذیری، لازمه حیات دینی

دین برای اصلاح حیات انسان و تعالی او از سوی خداوند نازل شده است. بسیاری از پیامبران ناقدان اجتماعی و سیاسی وضع موجود بودند. از نوح که از ناامیدی اصلاح جامعه کشتی‌ای ساخت تا با نجات مومنان جامعه‌ای دیگر بنیان نهد و لوط که پس از هشدار و به چالش کشیدن جامعه آن را ترک کرد، تا موسی‌که به دربار فرعون زمان رفت و وی را مورد نقد قرار داد و حضرت خاتم(ص) که به آسیب‌شناسی و تذکر بزرگان و قدرتمندان مکه اقدام کرد. حیات دینی به دنبال اصلاح زندگی انسانی است، از این‌رو لازمه آن نقد است. وجود فریضه امر به معروف و نهی از منکر ناظر به تقویت خوبی‌ها و زدودن زشتی‌ها از زندگی عمومی جوامع دینی است. امر به معروف و نهی از منکر تنها پس از شناخت معروف از منکر ممکن می‌گردد که مستلزم نقد است. امر به معروف یک گام فراتر از نقد است و به دنبال عمل به مفاد نقد است. می‌توان امر به معروف و نهی از منکر را رسالت دینی برای اصلاح جامعه دانست. کسی که به پلیدی‌ها و خوبی‌ها آگاه است نمی‌تواند به آنچه در جامعه روی می‌دهد بی‌تفاوت باشد. از این رو نقد وظیفه‌ای دینی است و نیز نقدپذیری توصیه‌ای است که از سوی اولیای دین رسول اکرم(ص) در همین زمینه می‌فرمایند: «حق را از هر کس که برایت آورد کوچک باشد یا بزرگ، بپذیر، هر چند دشمنت باشد و باطل را کوچک یا بزرگ، هر کس که بگوید به خودش برگردان، هر چند دوستت باشد.» پذیرش حق حتی از دشمن، اهمیت انتقادپذیری را از نگاه حضرت محمد(ص) نشان می‌دهد، ما تنها می‌توانیم با پذیرش انتقاد و بررسی منصفانه آن به سوی غایت دینی که همانا تعالی است، راه یابیم. بدون این‌ کار، امر به معروف و نهی از منکر نیز منتفی خواهد شد.

در حدیث دیگری از امام محمد باقر(ع) به تاثیرات اجتماعی نقد و نیز دستاورد‌های این‌جهانی آن تاکید شده است، امام محمد باقر(ع) می‌فرمایند: «امر به معروف و نهی از منکر راه و روش پیامبران و شیوه صالحان است و واجب بزرگی است که واجبات دیگر با آن بر پا می‌شوند، راه‌ها امن می‌گردد و درآمدها حلال می‌شود وحقوق پایمال شده، به صاحبانش برمی‌گردد، زمین آباد می‌شود و (بدون ظلم) حق از دشمنان گرفته می‌شود و کارها سامان می‌پذیرد.»

امام رضا(ع) در حدیثی دیگر روز خطبه نماز جمعه را روشی برای انتقاد دینی عنوان می‎‌کند، ایشان می‎فرمایند: «جمعه روز اجتماع عموم مردم است. خداوند خواست تا امام از رهگذر خطبه نماز جمعه، آنان را موعظه کند و به اطاعت تشویق‌شان نماید و از معصیت و ارتکاب آن برحذرشان دارد و آنان را بر آنچه در جهت مصلحت دین و دنیای خویش اراده کرده‌اند موفق سازد و از زیان‌هایی که دیده‌اند و حالاتی که برای آنان زیان‌آور یا سودآور است، با خبر کند.» از همین رو‌ نماز جمعه را فریضه‌ای عبادی و سیاسی خوانده‌اند. به نظر می‌رسد با توجه به غایت اصلاحی دین و نیز روایات عدیده در این خصوص باید به سمت ترویج این ارزش اسلامی در جامعه رفت که مقدمه‌ای لازم برای امر به معروف و نهی از منکر نیز است.

میثم قهوه‌چیان / جام جم