فناوری هسته‌ای ایران به‌روزتر‌ خواهد شد

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما (واحد مرکزی خبر) پنجشنبه گذشته دکتر علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی و عضو تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای با حضور در برنامه گفت‌وگوی ویژه خبری شبکه دو سیما به تشریح ابعاد فنی بیانیه لوزان سوئیس پرداخت. وی با تبیین دستاوردهای به دست آمده در این مذاکرات افق روشنی را برای آینده فناوری هسته‌ای تشریح کرد.

باوجود آن‌که طبق برخی بندهای بیانیه لوزان ممکن است به نظر برسد با تغییر کاربری یا بروز محدودیت در برخی تاسیسات فعلی محدودیت‌هایی ایجاد می‌شود، اما با توجه به الزام طرف غربی در بحث همکاری‌های پیرامون تحقیق و توسعه و بازطراحی تاسیسات فعلی، کندی به وجود آمده در دوره اعتمادسازی، با شتاب به‌روز شدن تجهیزات هسته‌ای ایران در سال‌های آتی جبران خواهد شد. بویژه در نیروگاه نطنز که سانتریفیوژهای نسل‌های جدیدتر در آن به مرور توسعه خواهد یافت و رآکتور مدرن نیروگاه آب سنگین اراک که در آینده توسعه می‌یابد، مسیر ایران برای بهره‌مندی صلح‌آمیز از دانش هسته‌ای به منظور تامین انرژی مورد نیاز با مشارکت کشورهای غربی هموارتر خواهد شد. به نظر می‌رسد این همان بازی برد ـ بردی است که تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای در پی آن بوده است: رفع نگرانی و کارشکنی کشورهای غربی در مسیر پیشرفت دانش هسته‌ای در ایران و در مقابل، حفظ دستاوردها با تاکید توسعه فناوری هسته‌ای در کشور. در ادامه جزئیات فنی مطرح شده از زبان رئیس مرکز انرژی اتمی ایران را در برنامه گفت‌وگوی خبری به طور خلاصه بررسی می‌کنیم.

عهدشکنی‌ طرف غربی در همکاری با ایران

پس از انقلاب، همکاری نکردن کشورهای غربی در جریان تکمیل نیروگاه بوشهر و دارخوین موجب شد ایران برای به سرانجام رساندن این پروژه‌ها دست به کار شود. از طرفی، اصرار کشورهای غربی بر عدم غنی‌سازی در خاک ایران و عهدشکنی فرانسوی‌ها ‌پس از انقلاب در تحویل ندادن چند تن یو‌اف6 موجب شد ایران به این نتیجه برسد که نمی‌تواند میلیارد‌ها دلار هزینه کند و سرمایه‌گذاری‌اش معلق بماند. در حقیقت، کشور ما با دیدگاه بلندمدت اقتصادی و زیست‌محیطی تصمیم گرفت که به سمت فناوری هسته‌ای برود. از طرف دیگر، یکی از واقعیت‌های مهم در این زمینه این است که اگر فناوری هسته‌ای در کشور به درستی بومی‌سازی شود، فناوری‌های جانبی متعددی در حاشیه آن بومی‌سازی می‌شود. این همان علت اصلی بوده است که ایران سیاست غنی‌سازی اورانیوم در خاک خود را مدنظر قرار داد. امروزه 9 کشور وجود دارد که فعالیت گسترده‌ای در زمینه غنی‌سازی دارند و ایران تنها کشور در حال توسعه‌ای است که توانسته هم آب سنگین تولید کند و هم غنی‌سازی کند.

وضعیت غنی‌سازی و سانتریفیوژهای نطنز

یکی از نکات مهم مطرح شده در بیانیه لوزان پیرامون ظرفیت غنی‌سازی ایران بوده است که همواره طرف‌های مذاکره از آن ابراز نگرانی می‌کردند. از آنجا که برای ساخت تسلیحات هسته‌ای به ظرفیت غنی‌سازی زیاد اورانیوم با غلظت بالا نیاز است، لذا کشورهای 5+1 در مذاکرات همواره خواستار کاهش این ظرفیت به‌عنوان تضمینی برای صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران بوده‌اند. براساس بیانیه لوزان، نطنز تنها تاسیسات غنی‌سازی ایران خواهد بود. بعد از به امضا رسیدن توافق احتمالی تا یازدهم تیر، 5000 سانتریفیوژ فعال در نطنز باقی خواهد ماند. کارشناسان همواره اعلام کرده‌اند که انرژی هسته‌ای مورد نیاز ایران برای سال‌های آینده به میزان 190 هزار سو خواهد بود.

«سو» (SWU سر واژه Seperative Work Unit)، درواقع «ضریب جداسازی» یا همان میزان سرعت و توان جداسازی سالانه اورانیوم ۲۳۵ از اورانیوم ۲۳۸ است که تولید آن برحسب کیلوگرم بیان می‌شود. پیشتر جمهوری اسلامی ایران در مذاکرات تاکید کرده بود در تلاش است تا زیرساخت‌های خود را با استاندارد و کیفیت بهتر فعال کند و با بهره‌گیری از سانتریفیوژهای جدید‌تر کیفیت و میزان غنی‌سازی خود را افزایش دهد تا در مجموع بتواند در یک افق چندساله ۱۹۰ هزار سو (SWU) غنی‌سازی لازم برای تامین سوخت رآکتورهای خود انجام دهد. اکنون حدود 20 هزار سانتریفیوژ در کشور وجود دارد که ده هزار دستگاه آن در حال کار بوده و ده هزار دستگاه نیزغیر فعال است. از ده هزار دستگاه فعال نیز هزار دستگاه از نوع آی‌آر2ام است که سانتریفیوژهای پیشرفته‌‌تر و با بهره‌وری بالاتری است.

یکی از نکات مهم در بحث سانتریفیوژهای ایران این است که سانتریفیوژهای آی‌آر1 که سانتریفیوژهای سنتی تاسیسات نطنز است ـ یک اشکال ذاتی در طراحی دارد که پژوهشگران داخلی با وجود تلاش‌های بسیار نتوانستند این سانتریفیوژها را آن‌گونه که در بهره‌برداری مورد اطمینان باشد بازسازی کنند. به همین علت پژوهشگران سازمان انرژی اتمی ایران، طراحی نسل‌های بعدی این سانتریفیوژها را در دستور کار قرار دادند. به این ترتیب به‌تدریج سانتریفیوژهایی از نسل‌های آی‌آر‌2ام، آی‌آر4، آی‌آر5، آی‌آر6 و آی‌آر8 در داخل کشور طراحی و ساخته شد. در این بین مراحل تست دو نسل آی‌آر2ام و آی‌آر4 انجام شده و نتایج حاکی از این است که این سانتریفیوژها از استانداردهای بین‌المللی برخوردار است. از طرف دیگر، ظرفیت اسمی سانتریفیوژهای آی‌آر1،‌ 3.5 سو بود؛ اما در عمل به یک سو رسید! اما سانتریفیوژ آی‌آر4، ظرفیت اسمی 5.5 سو داشته است که در عمل نیز همین ظرفیت را تولید می‌کند.

در حال حاضر در نطنز حدود ده هزار سانتریفیوژ در حال کار است که البته برای تامین 190 هزار سو کافی نیست. درواقع برای این‌که بتوانیم 190 هزار سو تولید کنیم به 190 هزار سانتریفیوژ آی‌آر1نیاز داریم. نکته اینجاست که اگر کارشکنی‌های کشورهای غربی هم وجود نداشت باز هم ادامه کار با سانتریفیوژهای آی‌آر1 ما را به تولید 190 هزار سو نمی‌رساند. این در حالی است که میزان بهره‌وری سانتریفیوژهای پیشرفته‌ ای‌آر 8، تقریبا 24 برابر سانتریفیوژ آی‌آر1 است! بنابراین اگر در نطنز 40 هزار سانتریفیوژ آی‌آر8 داشته باشیم، امکان رسیدن به یک میلیون سو مهیا خواهد بود که این میزان می‌تواند سوختی به اندازه پنج نیروگاه بوشهر را تأمین کند.یکی از نکات مهم توافق اخیر در صورت به نتیجه رسیدن این خواهد بود که از زمان قطعی شدن این توافق، کار و تحقیقات بیشتر روی سانتریفیوژهای آی‌آر8 آغاز خواهد شد. به این ترتیب گام بلندی در دستیابی ایران به فناوری روز هسته‌ای به دست آمده است.

وضعیت نیروگاه اراک

تاسیسات آب سنگین اراک نیز یکی از موضوع‌های مهم مورد مناقشه در مذاکرات هسته‌ای بود. فعالیت این نیروگاه با قابلیت تولید پلوتونیوم موجب می‌شد تا همواره اتهام تلاش کشورمان برای تولید سلاح هسته‌ای مطرح شود. براساس تفاهم لوزان، این رآکتور تحقیقاتی قرار است به کار خود ادامه دهد، اما به نحوی بازطراحی ‌شود که پلوتونیوم آن قابلیت استفاده نظامی نداشته باشد. بعلاوه پلوتونیوم در آن بازفرآوری نخواهد شد و سوخت مصرف شده در آن نیز از ایران خارج خواهد شد. باید در نظر داشت که پیش از بیانیه لوزان، کشورهای 5+1 به کلی با ادامه هرگونه فعالیت این مرکز مخالف بودند.

براساس طراحی فعلی در حال حاضر در قلب رآکتور اراک اورانیوم غنی شده قرار داده می‌شود و چون تعداد لوله‌های اورانیوم کمتر است، بنابراین فضا باز شده و امکان تحقیقات بیشتری مهیا می‌شود تا شار نوترونی رآکتور بالا برود. در این فرآیند چرخه سوخت هسته‌ای به طور کامل در کشور حفظ خواهد شد. صرف نظر از بیانیه لوزان، باید در نظر گرفت که اگر نیروگاه اراک با سیاست قبلی کارش را ادامه می‌داد، شاید تا دو سه سال آینده فعال می‌شد. اکنون به جای این‌که کار این رآکتور سه سال دیگر عملیاتی شود، ممکن است پنج یا شش سال دیگر عملیاتی شود؛ اما در عوض رآکتوری خواهد بود که قابل مقایسه با رآکتور فعلی نیست و بنا بر اظهارات رئیس سازمان انرژی اتمی ایران از مدرن‌ترین رآکتورهای جهان خواهد بود. محققان می‌گویند در رآکتورها هر چه نوترون‌ها جمعیت‌شان بیشتر باشد، آن رآکتور بهتری خواهد بود. جمعیت نوترون‌ها در رآکتور جدید ده برابر جمعیت نوترون‌های فعلی خواهد بود. در نتیجه ممکن است کمی محدودیت ایجاد شود، اما دستاوردی که به دست می‌آید بسیار قابل اعتنا خواهد بود.

وضعیت تاسیسات فردو

براساس بیانیه لوزان قرار است کاربری فردو به یک مرکز تحیقیقات فیزیک هسته‌ای تغییر کند. بعلاوه هزار سانتریفیوژ دیگر در فردو باقی می‌ماند که بیش از 350 دستگاه آن در حال چرخش خواهد بود. قرار شده این سانتریفیوژها برای تولید ایزوتوپ‌های پایدار استفاده شود. اکنون حدود 600 سانتریفیوژ در فردو وجود دارد که حدود 30 تا 40 کیلو اورانیوم را در هر ماه به میزان حدود 4 درصد غنی‌سازی می‌کنند. پیشتر ده کیلو اورانیوم در هر ماه به میزان 20 درصد غنی‌سازی می‌شد. در شرایط فعلی نیروگاه‌های نطنز و فردو با ده هزار سانتریفیوژ باید سال‌ها کار کنند تا سوخت یک سال نیروگاه بوشهر را تامین کنند؛ مگر این‌که تعداد ماشین‌ها زیاد شود که در آینده این کار انجام خواهد شد.لازم به ذکر است که 105 عنصر در جهان وجود دارد که 283 عنصر همزاد پایدار و 3200 عنصر همزاد ناپایدار دارند. این 283 عنصر پایدار موارد استفاده فراوانی دارد. براساس چارچوب توافق فعلی به جای این‌که اورانیوم غنی‌سازی شود، عناصر دیگری در فرآیندی مشابه با همین سانتریفیوژها غنی‌سازی خواهد شد. باید توجه داشت که هر میلی‌گرم از برخی از این عناصر ده‌ها هزار دلار ارزش دارد. از این‌رو قرار است در فردو به جای تولید ایزوتوپ اورانیوم به‌تدریج تغییراتی در آنها به وجود آید تا از آن برای تولید دیگر ایزوتوپ‌های پایدار استفاده شود. برای این کار طبق چارچوب توافقنامه فعلی، کشورهای 5+1 باید به ایران در این زمینه کمک کنند. باید توجه داشت که دستاورد فعلی در حالی به دست آمده ‌که پیش از این طرف غربی مصر بود تاسیسات فردو به کلی تعطیل شود.

دوباره می‌توانیم اورانیوم 20 درصد‌ تولید کنیم؟

اگر با همین نرخ فعلی، رآکتور تحقیقاتی تهران کار کند حدود سه تا چهار سال سوخت با اورانیوم 20 درصد خواهیم داشت. براساس مذاکرات فعلی قرار است اگر ایران در طول دوره اعتمادسازی نیاز به اورانیوم 20 درصد نیاز داشت، طرف غربی اورانیوم 20 درصد را در اختیار بگذارد و در ایران به صفحه سوخت تبدیل شود. اگر هم عهدشکنی صورت گرفت، در این صورت بلافاصله متخصصان داخلی قلب رآکتور را خواهند ساخت. باتوجه به این‌که بازطراحی رآکتور در ایران انجام شده، اگر اورانیوم 20 درصد را در اختیار کشور ما نگذارند، تولید دوباره آن در کشور امکان‌پذیر خواهد بود.

براساس اظهارات دکتر علی‌اکبر صالحی در بحث تحقیق و توسعه ما هیچ چیزی از دست نخواهیم داد. در حال حاضر شرکت‌های متعددی در کشور وجود دارد که قطعات سانتریفیوژها را تولید می‌کنند. در فرآیند تحقیق و توسعه ایده به کار تبدیل می‌شود و بررسی‌ها نشان می‌دهد که سانتریفیوژهای نسل جدید طراحی شده در ایران کارایی مطلوبی دارد. نکته مهم این‌ که تحقیق و توسعه فناوری این سانتریفیوژها در دوره اعتمادسازی ادامه پیدا می‌کند. گفته شده از نخستین روزی که توافق به امضا می‌رسد، کار تحقیقات و توسعه فناوری سانتریفیوژهای جدید آغاز خواهد شد.

کاظم کوکرم ‌‌/‌‌ دبیر گروه دانش