دروازه‌ای برای سفر به ژرفای زمین

دیرینه‌شناسان غارها را نخستین سرپناه انسان می‌دانند. در حقیقت باید گفت انسان در غار خود را حفظ کرد و بزرگ شد و از آموزه‌هایی که از غارنشینی کسب کرد برای زندگی در دوران‌های بعدی و در نهایت عصر مدرنیته استفاده کرد. غارها از جهات دیگری هم از اهمیت برخوردارند. دانشمندان زمین‌شناس غارها را دروازه‌های ورود به اعماق ناشناخته زمین به شمار می‌آورند. عقیده بر این است که بشر خیلی بیشتر از آنچه درباره اعماق زمین می‌داند، درباره فضا آگاهی یافته است. عمق فشرده و درهم گره خورده زمین توسعه مطالعات زمین‌شناختی را برای دانشمندان سخت می‌کند، اما غارها تنها کورسوی امید دانشمندان به شمار می‌آیند. اگر هم امکان نفوذ انسان به غارهای عمیق چند صد متری وجود نداشته باشد، این ربات‌ها هستند که جور توانایی محدود انسان را می‌کشند. از همین روست که بتازگی ناسا رباتی ساخته که قابلیت نفوذ تا بخش‌های عمیقی از ساختارهای غار شکل به جای مانده از فعالیت‌های آتشفشانی را دارد. ربات‌هایی از این دست توانایی نفوذ به تاریک‌ترین غارها را داشته و اطلاعات ارزشمندی درباره ناشناخته‌های مدفون در اعماق زمین در اختیار زمین شناسان قرار می‌دهند.

ماهیت زمین‌شناختی غارها

به‌طور کلی غار فضایی با ساختاری معمولا کشیده در زمین است که اغلب از یک یا چند منفذ کوچک و بزرگ در سطح می‌توان به آن راه یافت. در علم زمین‌شناسی شکل‌گیری غارها را به واسطه تغییر و تحولات طبیعی درون‌زمینی می‌دانند. به طوری که با جابه‌جایی صخره‌ها، فضاهای نسبتا بزرگی ایجاد می‌شود. دانش غارشناسی (Speleology) نیز به بررسی هر آنچه مربوط به غارها می‌شود، می‌پردازد. مطالعه انواع غارها، محیط درونی و توسعه شیوه‌های اکتشاف در غارها ازجمله مفاهیم مورد بحث در دانش غارشناسی است.

غارها چگونه شکل می‌گیرند؟

چگونگی شکل‌گیری غارها ازجمله اصلی‌ترین مباحثی است که در دانش غارشناسی به آن پرداخته می‌شود. این فضاهای مخوف و در بسیاری موارد دیدنی درون‌زمینی به واسطه فرآیندهای بسیار متنوعی ایجاد می‌شوند. به طوری که تنوع ترکیبات موجود در آنها حیرت‌انگیز است، اما به‌طور کلی فعل و انفعالات شیمیایی، فرسایش ناشی از جریانات آبی، نیروهای تکتونیکی، ریزارگانیسم‌ها، فشار و تاثیرات جوی ازجمله فاکتورهای موثر در شکل‌گیری غارها به حساب می‌آیند. این‌گونه برآورد می‌شود که به‌دلیل فشار قابل توجهی که از سطوح فوقانی وارد می‌شود، عمق غارها معمولا فراتر از چند هزار متر نخواهد بود، هرچند استثناهایی هم وجود دارد که به آن پرداخته می‌شود.

انواع غارها

تنوع ذاتی پدیده‌های طبیعی شگفت‌انگیزی همچون غارها موجب شده تا دسته‌بندی‌های متنوعی نیز برای آنها صورت گیرد که البته بخش زیادی از این طبقه‌بندی‌ها با هم مشترک است. غارها به طور کلی به دو دسته طبیعی و مصنوعی (ساخت دست بشر) تقسیم می‌شوند، اما دسته نخست که بدون شک مورد نظر ماست شامل غارهای فرسایشی (ناشی از جریان‌های آبی)، غارهای آهکی و گچی، غارهای اولیه (غارهایی که پیدایش آنها همزمان با شکل‌گیری توده‌های صخره‌ای نواحی اطراف آنهاست)، غارهای دریایی یا کرانه‌ای (که معمولا از ساحل صخره‌ای دریاها آغاز می‌شوند و به همین دلیل در غالب موارد براحتی می‌توان سوار بر قایق پارویی وارد آن شد)، غارهای یخی، غارهای سطح شکسته، غارهای پرسراشیبی و در نهایت غارهای قوسی که این دسته آخر بفور در سراسر جهان وجود دارد.

غارهای خاص

اگرچه در سراسر جهان انواع متنوعی از غارها وجود دارد که شاید هنوز بسیاری از آنها نیز کشف نشده باشند، اما برخی از غارهایی که تاکنون شناسایی شده‌اند ویژگی‌های خاصی دارند که آنها را در دنیا زبانزد کرده است. غار ماموت را می‌توان طولانی‌ترین سیستم غاری جهان به شمار آورد. این غار که 643 کیلومتر طول دارد در کنتاکی آمریکا واقع شده و بخش مهمی از پارک طبیعی آن نیز محسوب می‌شود. نکته جالب توجه این‌که همه ساله کشفیات تازه‌ای در این غار صورت می‌گیرد که از آن جمله می‌توان به مسیرهای ناشناخته‌ای اشاره کرده که بر طول آن می‌افزاید. طولانی‌ترین غار زیرآبی جهان نیز در یوکاتان مکزیک به طول 242 کیلومتر واقع شده است. عمیق‌ترین غار شناخته شده (اندازه‌گیری از مرتفع‌ترین تا پست‌ترین نقطه) در جهان به نام ورونیا (Voronya) در گرجستان است که 2197 متر عمق دارد و در نهایت غار علیصدر ایران در همدان که بدون شک یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری کشورمان نیز به شمار می‌‌آید. این غار تالابی از معدود غارهای آبی جهان بوده و جالب این‌که بزرگ‌ترین غار آبی جهان نیز محسوب می‌شود. وجود انبوهی از دریاچه‌های کوچک و بزرگ و مسیرهای آبی بعضا عریض موجب شده تا استفاده از قـــایق در این غار براحتی صورت گیرد.

مهدی پیرگزی ‌‌/‌‌ گروه دانش