زندگی تلخ تالاب‌‌های 3 گانه در سایه دریاچه ارومیه

تالاب بین‌المللی ارومیه بزرگ‌ترین و شناخته‌شده‌ترین عضو این مجموعه است، اما تالاب‌‌های دیگر از جمله سه تالاب شورگل، یادگارلو و سیران‌گلی یا دورگه سنگی نیز در نزدیکی آن هستند که هر کدام در جای خود اهمیت بسزایی دارند. تالاب‌‌های سه‌گانه مذکور در دشت‌های جنوبی دریاچه ارومیه قرار دارند و در تاریخ چهارم جولای 1990 (1369 ه.ش) نیز به فهرست مونترو اضافه شدند. فهرست مونترو به سایت‌های تالابی بین‌المللی و مهمی اشاره دارد که تغییرات زیست‌بومی تاثیرگذاری در آنها اتفاق افتاده یا در حال اتفاق‌ افتادن است یا این‌که حتی ممکن است در آینده در آنها اتفاق بیفتد. توسعه صنعتی، آلودگی و دخالت‌های انسانی از دلایل این تغییرات زیست‌بومی است. این فهرست در مقام زیرمجموعه‌ای از رامسر از پشتوانه و حمایت آن نیز برخوردار است.

کنوانسیون رامسر

کنوانسیون بین‌المللی رامسر که سال 1971 (1350 ه.ش.) در شهر رامسر برگزار شد، یک معاهده بین‌دولتی است که کشور‌های عضو آن متعهد هستند از ویژگی‌های زیست‌بومی تالاب‌های بااهمیت بین‌المللی خود که به‌عنوان سایت‌های رامسر ثبت جهانی شده‌اند، حفاظت و نگه‌داری کنند. هدف این کنوانسیون به‌هیچ‌وجه حفاظت صرف از تالاب‌ها نیست؛ بلکه کاربری خردمندانه و پایدار هدف غایی‌اش است که هم باعث حفاظت تالاب‌ها می‌شود و هم وضع معیشتی مردم محلی را نیز فراهم می‌سازد. کنوانسیون رامسر برخلاف دیگر کنوانسیون‌های زیست‌محیطی جهانی وابسته به سیستم سازمان ملل بخش توافقات زیست‌محیطی چندجانبه نیست؛ اما با بخش‌های دیگر این مجموعه همکاری نزدیکی دارد.

3 زنجیر جدا، ضامن بقای زیست‌بوم‌ها

دریاچه‌‌های شورگل، یادگارلو و دورگه سنگی واحد‌هایی جدا هستند که هر کدام از یک دریاچه و ناحیه‌ای باتلاقی، سیلابی و فصلی تشکیل شده‌اند. تمامی این تالاب‌های سه‌گانه را ترکیبی از بارندگی، روان‌آب، تراوش‌های طبیعی زمینی، چشمه‌ها و نهر‌های کوچک تغذیه می‌کنند. شورگل، تالاب لب‌شور و نمکی با مساحت 2000 هکتار است که نواحی باتلاقی را که معمولا به صورت فصلی غرقاب می‌شوند، به یکدیگر پیوند می‌دهد. یادگارلو کوچک‌تر، یعنی حدود 350 هکتار، است و یک دریاچه آب‌شیرین محسوب می‌شود که از گیاه (flora) زیرآبی و نیزار‌های غنی پوشیده شده است. دورگه سنگی یا سیران‌گلی آخرین تالاب از این مجموعه، با مساحت 150 هکتار، تالابی کم‌عمق است که بشدت از بارندگی‌های فصلی تاثیر می‌پذیرد.

خصوصیات فیزیکی شاخص

شورگل و حسنلو به واسطه آب‌های کم‌عمق، لب‌شور و شور خود مشهور هستند. حداکثر عمق دریاچه در این محدوده تقریبا یک متر است. معمولا در فصل پاییز و زمستان آبگیری خوبی صورت می‌گیرد، اما زهکشی شورگل نوعی زهکشی بسته است و در سال‌های خیلی گرم، خشک می‌شود. تالاب‌های کوچک‌تر یادگارلو و دورگه سنگی که در چند کیلومتری شرق و جنوب‌شرقی واقع‌اند، دریاچه‌‌های آب شیرین کم‌عمقی هستند که تعدادی زمین‌های باتلاقی اوتروفیک (غنی از مواد غذایی آلی و معدنی) نیز در پیرامون آنها قرار دارد. هر دوی این تالاب‌ها تحت‌تاثیر نوسانات شدید سطح آب هستند؛ چنان‌که در زمستان‌ها گاهی سطح آنها به طور کامل یخ می‌بندد.

عناصر زیست‌بومی شاخص

سطح وسیعی از تالاب‌های شورگل و یادگارلو از علف و جگن پوشیده شده، اما پوشش گیاهی آبی در دورگه سنگی نسبتا کم و محدود است. در واقع دورگه سنگی یا سیران‌گلی بیشتر پوشیده از نواحی گلی مسطح است. نواحی مسطح مذکور را باید از مشخصات بارز تالاب‌های ساحلی به حساب آورد. این نواحی حاصل رسوبات ناشی از جزر و مد و رودخانه‌‌ها هستند و معمولا در حوزه‌‌های آبریز یا مصب رودخانه‌ها شکل می‌گیرند. اطراف این مجموعه را مزارع گندم آن هم در تپه‌های هموار و دشت‌هایی پوشانده که تا شمال گسترش یافته‌اند. در جوار دهکده‌‌های جنوبی‌تر، کشاورزی متمرکز نیز بسیار دیده می‌شود.

حضور گونه‌‌های نادر

تالاب‌های شورگل، یادگارلو و دورگه سنگی از نظر زادآوری، عبور و زمستان‌گذرانی پرندگان آبزی و کنارآبزی اهمیت فوق‌العاد‌ه‌ای دارند. یکی از گونه‌‌های زیبایی که در این منطقه لانه‌گذاری می‌کند، اردک مرمری یا خوتکا مرمری (Marbled Teal (Marmaronetta‌/‌angustirostris است. این پرنده در مناطق تالابی، دریاچه‌ها و نواحی باتلاقی که دارای پوشش گیاهی متراکم است، زیست می‌کند. اردک مرمری در ایران نیمه‌مهاجر و بومی است. ظاهراً یک‌سوم جمعیت جهانی این پرنده در ایران دیده می‌شود. استان فارس، آذربایجان و گاهی نیز دریاچه هامون از محل‌های زادآوری اردک مرمری هستند.

پروژه احیای تالاب‌ها در دشت نقده

دریاچه ارومیه یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌‌های فوق‌شور جهان است که در دهه‌‌های گذشته بشدت دستخوش تغییرات زیست‌بومی شده. این در حالی است که حتی تالاب‌های اقماری پیرامون دریاچه ارومیه واقع در نواحی جنوبی‌تر نیز از تاثیرات ناشی از این تغییرات دور نمانده‌اند. تالاب‌های سه‌گانه شورگل، یادگارلو و سیران گلی از جمله تالاب‌های اقماری ارومیه هستند که در دشت موسوم به نقده واقع شده‌اند. نقده در جنوب دریاچه ارومیه قرار دارد. تالاب‌های مذکور در گذشته نواحی سبز و پرآبی بودند که پرندگانی همچون فلامینگو، میش‌مرغ، اردک‌های سرسفید و اردک‌های مرمری به​وفور در آنها جوجه‌آوری می‌کردند. در ظرف سال‌های گذشته همه این تالاب‌ها به نوبه خود تغییرات زیادی از سر گذرانده‌اند.

دلایل تخریب این تالاب‌ها متعدد است. برای مثال، از جمله شاخص‌ترین موارد می‌توان به خشکسالی و سامانه‌های ناپایدار آبیاری اشاره کرد. تجربه حفر چاه‌های متعدد و برداشت از آب‌های زیرزمینی به‌جای استفاده از روان‌آب‌های سطحی و کانال‌های آبی سنتی و قنات‌ها نیز یکی از دلایل این تغییرات زیست‌بومی چشمگیر است. واقعیت این است که کانال‌های آبی سنتی و قنات‌ها در عمل کارایی و بازدهی بیشتری از چاه‌های امروزی داشته‌اند. در گذر زمان کانال‌های آب سطحی این منطقه آن طور که باید حفاظت و نگهداری نشده‌اند؛ از این رو به مرور زمان رسوب آنها را پر کرد و بالطبع جریان‌های آبی که باید تالاب‌ها را تغذیه کنند، دیگر به تالاب‌ها راه نیافتند و تالاب‌ها کم‌کم خشک شدند. تالاب‌های اقماری دشت نقده از نظر حفاظتی واجد اهمیت زیادی هستند؛ چرا که در واقع مقیاس کوچک‌تر این تالاب‌ها ممکن است الگویی برای حفاظت و احیای تالاب‌های بزرگ‌تر از جمله خود دریاچه ارومیه باشد.

اتحاد اعضای جامعه مدنی و گروه‌های اجتماعی در این منطقه باعث شد که تعدادی از شکارچیان و معلمان با همکاری برنامه کمک‌های کوچک سازمان ملل، تسهیلات محیط‌زیست جهانی و برنامه محیط‌زیست سازمان ملل پروژه احیای تالاب سیران‌گلی (دورگه‌سنگی) را که به طور کامل خشک شده بود، جزو برنامه کاری خود قرار دهند. این گروه‌ها همچنین درصدد برآمدند تا یک گروه مدیریت محلی ایجاد کنند و علاوه بر آن طرحی نیز برای حفاظت از زیستگاه پرندگان مهاجر ارائه کنند. به‌رغم این‌که در آن زمان بیشتر مردم امکان احیای این تالاب را منتفی می‌دانستند، این مساله از انگیزه گروه‌های محلی کم نکرد؛ بلکه آنها را بیشتر هم تشویق کرد. طرح‌های آموزش زیست‌محیطی، اعتمادسازی و افزایش آگاهی درباره اهمیت تالاب‌ها و ضرورت نگهداری از آنها از مواردی بود که در این پروژه بر آن تاکید فراوان شد.

همکاری دولت و مردم محلی رفته‌رفته بیشتر و بیشتر شد. با گسترش همکاری سازمان‌های مردم‌نهاد تلاش‌ها به حدی رسید که اکنون مساحتی بالغ بر 1500 هکتار از این منطقه تحت پوشش پروژه احیای تالابی قرار دارد. دامنه فعالیت‌های انجام‌شده در این پروژه گسترده است. برای نمونه، لایروبی 18 کیلومتر از کانال‌های رودخانه گداربرای حفظ حقابه تالاب سیران‌گلی، آبگیری مجدد تالاب و کاهش تهدیدات تنوع‌زیستی از جمله کار‌های انجام‌شده است. علاوه بر اینها به منظور احیای تالاب حسنلو نیز حدود 5000 کامیون خاک برای ساخت یک آبگذر جابه‌جا شد، یک پل به منظور سرریز آب‌های اضافی درست کردند و یک محدوده حدواسط (buffer) نیز میان تالاب و حوزه زهکش ماسه‌ای سد حسنلو ساخته شد. حوزه زهکش ناحیه‌ای از زمین است که آب باران را جمع‌آوری و تخلیه می‌کند. از آنجا که مهم‌ترین هدف این پروژه‌ حفاظت از زیستگاه بوده، موقعیت لانه‌سازی پرندگان و حوزه مخصوص پوشش گیاهی نیز به دقت در نقشه‌ها علامت‌گذاری شده تا امکان ارزیابی بلندمدت فراهم شود.

اکنون که ده سال از زمان آغاز این پروژه می‌گذرد، دستاورد‌های آن خصوصا از نظر پروژه‌‌های راهبردی بسیار قابل‌توجه است.

حذف موانع فیزیکی که در گذشته نه‌تنها منظر تالاب بلکه کل زیست‌بوم را متاثر ساخته بود، حفظ سطح آب تالاب در چند سال اخیر، احیای تالاب‌های به‌هم‌پیوسته از جمله حسنلو و درنا، احیای مجدد سفره آب‌های زیرزمینی، متوقف کردن فرآیند تخریب در علفزارها و کوهستان‌های پیرامون و در نهایت احیای تنوع ‌زیستی از جمله دستاورد‌های این طرح چندساله بوده که امید است روند آن هرچه سریع‌تر به دیگر مناطق همجوار نیز تسری یابد.

منابع:UNDP، Westadoe

فرناز حیدری