رونمایی از مثلث فارابی، موسیقی و برکشلی

از این روست که ما در رساله‌های زیادی با بررسی زیبایی، عشق و هنر روبه‌رو می‌شویم، اما کمتر کتابی وجود دارد که به طور خاص به موسیقی، نقاشی یا هر هنر دیگر پرداخته باشد.

به همین دلیل وقتی با کتابی مواجه می‌شویم که یک هنر را به طور خاص بررسی می‌کند، از هر حیث جالب و تامل‌برانگیز خواهد بود. یکی از این کتاب‌ها «الموسیقی الکبیر» اثر ماندگار ابونصر فارابی ـ ملقب به معلم ثانی ـ است که بی‌شک بهترین منبع برای بررسی و تحقیق موسیقی در فلسفه اسلامی است.

چرا الموسیقی الکبیر مهم است

الموسیقی الکبیر، کامل‌ترین و بزرگ‌ترین اثری است که از آغاز اسلام تاکنون درباره موسیقی به زبان عربی نوشته شده و بر همه مباحث اصول موسیقی و مبادی آن، علوم نظری و عملی و وابسته‌های این علم احاطه دارد و مرجع تاریخی کامل در هنر موسیقی به شمار می‌آید.

این کتاب در غرب با نام کتاب موسیقی عرب شناخته می‌شود که در واقع مطالعه تئوری موسیقی ایرانی در عصر خویش است. این کتاب همچنین مبانی فلسفی موسیقی، ویژگی‌های جهانی و همچنین تاثیر آن روی روح را تشریح می‌کند.

کتاب الموسیقی الکبیر در دو جلد نوشته شده‌ که از جلد دوم آن هیچ اثری باقی نمانده ‌است. در جلد اول کتاب در بخش اول، مدخل صناعت موسیقی در دو مقاله ارائه شده که مقاله اول در تعریف لحن موسیقی، توانایی‌ها و ساخت الحان و چگونگی پیدایش موسیقی است. مقاله دوم نیز به تعریف بُعد یا فاصله موسیقی می‌پردازد و آهنگ‌هایی طبیعی برای انسان شمرده و نغمات طبیعی در عود را معرفی می‌کند. جزء دوم کتاب درباره ساخت و ساختار موسیقی در سه فن آورده شده که فن اول به اسطقسات اختصاص دارد و به مبادی اولیه پیدایش صوت و نغمه پرداخته ‌است.

مقاله دوم به فواصل میان نغمات از نظر ارتفاع صوت اشاره می‌کند. پس از آن فارابی از رباب یا کمانچه امروزی سخن می‌گوید و در نهایت به سازهای خانواده چنگ می‌پردازد. در مقاله سوم از فن سوم کتاب موسیقی کبیر، درباره لحن بحث می‌شود و آن را از جهت موسیقی‌سازی یعنی نغمات بدون حروف و از نظر موسیقی آوازی یعنی نغمات همراه حروف، مورد کنکاش قرار می‌دهد.

از این کتاب به عنوان نخستین کتاب علمی موسیقی در شرق نام برده می‌شود. این کتاب بخش‌های مختلفی دارد که در آن، مقالات فارابی و نظریه‌های او درباره نوع پرده‌بندی سازها و نسبت ریاضیات آن وجود دارد.

ترجمه دوباره کتاب به زبان فارسی

همان طور که گفتیم، این کتاب به زبان عربی نوشته و البته به زبان‌های دیگری ازجمله انگلیسی و فرانسوی ترجمه شده، اما هفته گذشته ترجمه فارسی این کتاب با حضور مهدی فضائلی، مدیر عامل انتشارات سروش، دکتر داوری اردکانی رئیس فرهنگستان علوم، احمد علی راغب آهنگساز، دکتر آذرسینا استاد موسیقی، سیدعبدالله انوار و دکتر ذکرگو در انتشارات سروش رونمایی شد.

در این آیین پژوهشگران، محققان و نسخه شناسان برجسته کشورمان به بررسی محتوا و ویژگی‌های این اثر فاخر پرداختند و در غیاب زنده‌یاد دکتر مهدی برکشلی که ترجمه این کتاب را انجام داده، به بررسی ظرایف ترجمه او و همچنین بیان نکاتی درباره شخصیت فارابی پرداختند.

در ابتدای این مراسم، فضائلی درباره اهمیت کتاب موسیقی کبیر فارابی سخن گفت. او این اثر را از سه جهت حائز اهمیت دانست و اظهار کرد: نخست پدید آورنده کتاب شخصیتی چون فارابی مشهور به معلم ثانی و عالم، دانشمند فنون و علوم مختلف ازجمله هیات و کیمیا، الهیات و موسیقی است؛ شخصیتی که امروز برای مصادره او تلاش زیاد بویژه از سوی اعراب، قزاق‌ها و ترک‌ها شده است. همان طور که می‌دانیم، کشور قزاقستان با چاپ تصویر فارابی روی اسکناس‌های خود سعی دارد این دانشمند ایرانی را به نام خود مصادره کند.

او ادامه داد: بعد دیگر اهمیت کتاب، مترجم آن است که مرحوم برکشلی اتفاقا صاحب دانش‌های بسیار در زمینه موسیقی تا فیزیک و ریاضیات بود و به جهات اخلاقی فرهیخته و مشهور به فارابی ثانی است.

فضائلی دیگر جنبه اهمیت این اثر را موضوع آن ـ که همان موسیقی است ـ به شمار آورد و افزود: موسیقی هنری است که از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های مختلف برخوردار است. بنابراین نمی‌توان چشم از آن بست یا آن را دست نااهل سپرد. همین که شخصیتی چون فارابی در کنار همه دانش‌ها و علوم برای نگارش چنین اثری وقت می‌گذارد، نشان از اهمیت این هنر دارد. تاریخچه این اثر، دیگر موضوعی بود که مورد توجه فضائلی قرار گرفته بود.

او در این باره توضیح داد: در مقدمه اثر آمده که این کتاب به درخواست دولت وقت عباسی تهیه شده و فارابی اشاره کرده که از من خواستید این کتاب را بنویسم. من هم آثار و کتاب‌های پیش از این را خواندم و قدری درنگ کردم تا به این نتیجه رسیدم که این اثر را تألیف کنم. فارابی در بخش دیگری اشاره می‌کند، اگر نویسنده‌ای اثری ارائه کند که همان آثار پیشینیانش باشد، به دو علت زیاده خواهی یا جویای نام بودن است در صورتی که نویسنده اثر باید کاستی را از بین ببرد. اهتمام شخصیت‌هایی چون فارابی باعث شده در دوره‌ای به تولید علم برسیم و چهره‌های زیاد علمی و فلسفی در کشور پرورش دهیم.

مثلث فارابی، موسیقی و برکشلی

سخنران بعدی این مراسم داوری اردکانی بود. او با اشاره به سه نکته اساسی سخنان فضائلی یعنی فارابی، موسیقی و برکشلی که آن را به مثلث تعبیر کرد، گفت: باید ابتدا متون عربی و ترجمه‌های انگلیسی و فرانسه برکشلی را دید و سپس به ترجمه فارسی نظر افکند تا متوجه عظمت کار او شد. برکشلی، مترجم این کتاب رشته‌اش فیزیک بود ولی موسیقی‌شناس بود.

داوری اردکانی در ادامه افزود: فارابی مرد بزرگی بود که بنده بیش از 50 سال پیش مدعی بودم او موسس فلسفه اسلامی است و سپس در این وادی تامل کردم، بی‌آن که تعصبی داشته باشم و نظرات مخالف و موافق را دیدم.

او با بیان این که باید به جامعیت بیان فارابی اشاره کنم چرا که در دوران گذشته تخصص نبوده و بزرگان جامعیت داشتند، توضیح داد: معنی جامع همه جا یکی نیست. اگر شما در احوال و آثار نصیرالدین طوسی نظر کنید، می‌بینید او اعجوبه دوران و علوم زمان و در برخی علوم سرآمد بود، اما فارابی اینجا به دلیل تقدم زمانی وضع ممتازی دارد. نصیرالدین زمانی آمده که طب و موسیقی و کلام بوده و او آنها را به بهترین وجه آموخته، اما فارابی کاری می‌کند که نمی‌شود گفت پیش از او کسی کرده باشد.

البته او تاکید کرد این اعتقاد را بر اساس بیان تاریخی دارد و به هیچ وجه از سر تعصب ناسیونالیستی یا تفاخر فرهنگی حرف نمی‌زند. رئیس فرهنگستان علوم در ادامه سخن خود گفت: فارابی آثار مترجمان بزرگ را می‌خواند و آثار یونانی را ترجمه و مطالعه می‌کند و در همه علوم نسبت آنها به دیگر علوم را در نظر می‌گیرد. وقتی به کتاب موسیقی او می‌رسیم، می‌بینیم او فقط موسیقیدان نیست، نوازنده ساز و عود بوده و درباره هنر نوازندگی او قصه‌ها مطرح است.

داوری در ادامه افزود: فارابی فلسفه یونانی و علم یونانی و زمان خود را گرفته و گردآورده و اگر سیاست گفته، آن را از فلسفه جدا نکرده است. البته خود یونانیان بین دو زندگی تفاوت می‌گذاشتند؛ یکی بیولوژیک (علم در خانه) و دیگری علم الفاظ و تعابیر. ارسطو سیاست را در مدینه می‌دانست. پس سیاست او از فلسفه جدا نبود. سقراط هم به این علت که اتهام برهم زدن نظم مدینه را داشت، محاکمه شد.

فارابی و تاسیس فلسفه اسلامی

رئیس فرهنگستان علوم با اشاره به این که شمس تبریزی می‌گوید، ای علمای اسلام نقل نکنید که فلانی چه گفته، شما چیزی بگویید که آیندگان از شما نقل کنند یا در جای دیگر فارابی می‌گوید که اگر اهل علمید، اهل عمل و نظر باشید، توضیح داد: فارابی با این ملاحظه موسس فلسفه اسلامی است، اما معنی فلسفه اسلامی مورد بحث و نزاع بسیاری کسان است، مثل اتین ژیلسون فرانسوی.

او گفت: ابن سینا به دلیل اقرار برای فارابی اجتهاد کرد. او البته پروا ندارد که به همه دانشمندان تعرض کند، اما درباره فارابی همه جا رعایت ادب کرده و جایی اگر اختلاف‌نظر هم داشته، باز اسم فارابی را نیاورده است.

در ادامه انوار گفت: آنان که با فرهنگ آشنا هستند، می‌دانند قرن‌ها پیش در شبه جزیره عربستان خمیرمایه یک فرهنگ گذاشته شد که بسا فراتر از شعر بود و حاصل آن ربع و رطل و دمن شد. با پیدایی خمیرمایه باید مسأله خدای واحد در برابر کثرت بت‌ها مطرح می‌شد که با وصف رحمان و رحیم یاریگر مستضعفان عالم بود و منادی این فرهنگ بی‌پناهان و مرجع و حامی مقتدر. بنابراین ائمه با این طرح زندگی را ریختند.

انوار در ادامه یادآور شد: هنوز دو قرن نشده بود که گستره این خمیرمایه فراگیر شد. پیروان این خمیرمایه برای گسترش آن با قدرت، مانیفست «قولو لااله الا الله تفلحوا» را پیاده کردند. پس از آن، به جایی رسیدند که دیدند باید با عقل و ذهن‌ها جلو بروند و شمشیر نیازی نیست. ابن خلدون می‌گوید این فرهنگ اسلامی عین ظرافت هرچه دارد از نبوغ فکر ایرانی دارد چرا که ایرانی زبان عربی را قدرت بخشید تا توان داشته باشد.

این محقق و نویسنده گفت: اشپلینگر فرهنگ شناس با تقسیم فرهنگ‌ها می‌گوید، فرهنگ‌ها آغاز خود را از یونان شروع کردند و با عقل کاویدند و اوج آن در آتن بود و پس از آن طبق قانون این فرهنگ جای خود را به فرهنگ دیگری به نام ماجیک (مغ) داد که عقل در خدمت ایمان قرار گرفت. آخرین اینها را ملاصدرا معرفی کرده‌اند. او به حکم کون و فساد فرهنگ‌ها این فرهنگ را دائمی نمی‌داند و به فرهنگ دیگری قائل می‌شود. فرهنگ اسلامی آخرین گروه فرهنگ‌های برتر ایران و ماجیک است.

او ادامه داد، فارابی و فخرالدین رازی هر یک این فرهنگ را تقویت کردند ولی کامل‌ترین و دقیق‌ترین آنها به وسیله شمس‌الدین محمد بن محمود آملی ایجاد شد و در نهایت این فرهنگ به یکصد و شصت علم مستقر شد.

انوار با بیان این که اینجا موسیقی صناعتی است که در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی جایگاه می‌یابد، اظهار کرد: گذشتگان موسیقی و صناعتی می‌دانستند که سخن آن آهنگ دلاویز می‌کند و با راهیابی به گوش، تعادل احساس را به هم می‌زند و انسان را سرشار لذت می‌کند و ابتهاجی می‌دهد که به اثر آن پادشاه سامانی از هرات به بخارا می‌رود. این موسیقی از فارابی و ابن سینا آغاز و به قطب‌الدین شیرازی و صفی‌الدین ارموی و عبدالقادر مراغه‌ای ختم می‌شود.

در پایان این نشست با حضور همسر، دختر و داماد دکتر برکشلی از نسخه فارسی الموسیقی الکبیر فارابی رونمایی شد.

این ترجمه، دومین ترجمه الموسیقی الکبیر به فارسی است که برکشلی با نگاهی جامع و بررسی نسخه‌های عربی و فرانسه آن را ترجمه کرده است. زنده‌یاد برکشلی فیزیکدان و نظریه​پرداز موسیقی و آکوستیک در کشورمان است که سال 1366 درگذشت. او محققی نامدار در عرصه موسیقی نظری و مبانی فیزیکی آن بود که یافته‌های نوینی را در شناخت اصولِ پردگانی و مختصات فیزیکی نسبت‌های فواصل مخصوص موسیقی ایرانی عرضه کرد. ازجمله شاگردان او می‌توان به دکتر خسرو مولانا، پرویز مشکاتیان، علیرضا افتخاری، اکبر محسنی، سهیل ایوانی و عبدالله طریقت اشاره کرد.