نقش صنعت چاپ در بیداری فرهنگی

برای اولین‌بار عباس میرزا ولیعهد ایران توانست به سبب مراودات سیاسی که با روسیه در آن زمان پیدا کرده بود از این فرصت استفاده کند و ضمن وارد کردن دستگاه چاپ حروفی به ایران امکان فرستادن اشخاصی به روسیه جهت یادگیری فن چاپ را نیز فراهم نماید.

جالب آن‌که عباس میرزا با استفاده از همین دستگاه چاپ روسی اولین کتابی که در ایران و در شهر تبریز منتشر کرد، رساله‌ای بود با نام جهادیه که بعد از حمله روس‌ها به ایران توسط قائم مقام فراهانی وزیر نوشته شده بود و شامل فتاوی روحانیون درباره جهاد با روس (جنگ دوم روس و ایران) بوده است. به جهت اهمیت مساله جنگ روس و ایران بار دیگر این رساله به سال 1334ق. در تبریز به چاپ رسید.

در هر صورت چاپ سربی با همین شیوه با استفاده از دستگاه‌های دستی سالیان سال به فعالیت خود ادامه داد تا این‌که به سال 1249ق. بار دیگر به دستور و حمایت عباس میرزا دستگاه چاپ سنگی از طریق روسیه به ایران و شهر تبریز آورده شد و این بار به همت میرزا صالح شیرازی قرآن مجید به عنوان اولین کتاب چاپ سنگی، آنچنان‌که آمده «تیمنا و تبرکا» به چاپ رسید.

چندین سال بعد از ورود چاپ سنگی به ایران به جهت سرعت این شیوه و هزینه پایین آن و صد البته بدل نمایی از کتب خطی این شیوه از چاپ مقبول ایرانیان شد و آنچنان در گوشه گوشه این مملکت پراکنده شد که در شهرهای مختلفی چون تبریز، تهران، اصفهان، شیراز، رشت، مشهد، ارومیه، کاشان و... این صنعت ریشه دوانده و مورد استفاده قرار گرفت.

گسترش صنعت چاپ سنگی به جهاتی که گذشت مقدمه‌ای برای خاموش شدن چراغ صنعت چاپ حروفی بود، که طی دهه‌‌های فعالیت خود تنها در شهر تبریز، تهران و اصفهان آن هم کاملا به صورت انحصاری و با پشتوانه‌ای دولتی مشغول به فعالیت بود.

آخرین کتاب چاپ سربی که سراغ داریم کتابی است با نام طوفان البکاء که در سال 1275ق. در تهران به چاپ رسیده است و به نظر می‌رسد بعد از این تاریخ هیچ کتاب چاپ حروفی دیگری در ایران منتشر نشده است و تا سالیان سال صنعت چاپ حروفی نتوانست علی‌رغم تلاش‌هایی که صورت گرفت به چرخه نشر بازگردد.

از اواخر قرن 13 قمری زمزمه‌های طرد چاپ به شیوه سنگی به گوش می‌رسد. ایران به جهت تعاملات سیاسی و فرهنگی با کشورهایی چون انگلیس، روسیه، ترکیه و... توانست دستگاه‌های جدید چاپ حروفی را وارد کند.

از این نوع اقدامات می‌توان به خرید دستگاه چاپ سربی توسط ناصرالدین شاه به سال 1291ق. از استانبول اشاره کرد که با همین دستگاه روزنامه ایران برای اولین‌بار به صورت حروفی به تاریخ 15 ربیع الثانی 1291ق. منتشر شد. اما به نظر می‌رسد این دستگاه نتوانست به فعالیت خود ادامه دهد.

چاپخانه مذکور در تهران مدتی بدون استفاده ماند تا این‌که در سال 1293ق. روزنامه‌ای به نام پاتری به مدیریت بارون دونرمان تاسیس شد و ظاهرا بلژیکی مذکور را یک‌سال قبل به همین منظور از اروپا خواسته بودند، ولی متاسفانه از این روزنامه بیش از یک شماره که به تاریخ 9 محرم 1293ق. می‌باشد منتشر نشد و چون در مقالات آن ذکری از آزادی شده بود موافق طبع شاه واقع نشد و دستور توقیف آن صادر شد.

دیری نگذشت که بار دیگر چاپ سربی به وادی فراموشی سپرده شد و چاپ سنگی همچنان به عنوان تنها شیوه چاپ در ایران به فعالیت خود ادامه داد اما این شیوه از چاپ به جهت معایبی که داشت همواره مورد انتقاد بود.

شکواییه‌هایی که در ارتباط با مشکلات چاپ به این شیوه در آن دوران بیان می‌شد نیز بسیار قابل ملاحظه است. از جمله این شکواییه‌ها می‌توان به عریضه‌ای که علی بن حسین حجازی ملقب به وقارالملک در انتهای کتاب خود جام‌جم هندوستان نگاشته است اشاره کرد. در بخشی از این عریضه می‌خوانیم:

«... در تمام مملکت ما یک دستگاه چاپخانه سربی نداریم که بدون خون جگر و معطلی بتوانیم یک جلد کتاب در چاپخانه بیرون بیاوریم...»

با وجود آن‌که چاپخانه‌داران و تاجران کمترین سعی را برای اصلاح مقوله صنعت نشر در ایران به خرج نمی‌دادند، اما شکواییه‌هایی اینچنین و پیشرفت صنعت چاپ در کشورهای همسایه چون روسیه، ترکیه، مصر و دیگر کشورهای اروپایی مقدمه‌ای شد برای آن‌که حداقل در رأس حکومت تلاش‌هایی برای تغییر در شیوه چاپ در ایران اتفاق بیفتد.

مظفرالدین شاه طی سفری که در سال 1317ق. به فرنگ داشت به احمد صنیع السلطنه دستور داد تا نسبت به خرید یک دستگاه چاپخانه سربی با تمامی ادوات اقدام کند. وسایل و ابزار این چاپخانه توسط احمد صنیع‌السلطنه خریداری شد و بعد از بازگشت به ایران در سال 1319ق. در باغ گالری به اهتمام فرزند احمد صنیع ‌السلطنه یعنی میرزا ابراهیم عکاسباشی (1282-1335ق.) چاپخانه‌ای با نام چاپخانه مبارکه شاهنشاهی راه‌اندازی شد.

اولین کتابی که در این چاپخانه به چاپ رسید نیز سفرنامه مبارکه شاهنشاهی به فرنگستان بود، در صفحه آغازین این کتاب طی مقدمه یک صفحه‌ای در خصوص چاپ این سفرنامه آمده است:

«... پس از رجعت خسروانی به جایگاه خلافت و مرکز سلطنت عظمی حسب الامر قدر قدرت جهان‌مطاع این همایون سفرنامه در مطبعه خاصه مبارکه شاهنشاهی ارواحناه فداه که یکی از نتایج مستحسنه و فواید حسنه این سفر خیریت اثر خسروانی است و مایه تعمیم معارف و علوم و تکثیر صنایع و فنون است این خانه زاد دولت جاوید مدت احمد صنیع‌السلطنه حسب الامر مبارک جهان مطاع همایونی چرخ و اسباب و لوازمات آن را با کمال دقت و ملاحظه ابتیاع نموده و بسعی و اهتمام غلام خانه‌زاد سلطانی فرزند میرزا ابراهیم خان عکاسباشی این چرخ در باغ گالری دایر شده و در کمال تنقیح و امتیاز بحلیه انطباع متحلی گردید.»

نسخه‌هایی از این کتاب در کتابخانه ملی تهران، کتابخانه مسجد اعظم و کتابخانه آستانه حضرت معصومه (س) قم موجود است. با توجه به ظاهر کتاب به نظر می‌رسد این دستگاه چاپ و ادوات آن از کیفیت خوبی برخوردار بوده و همین امر توانست منشأ تکثیر کتاب‌های دیگری نیز گردد.

تاریخ احوالات اسکیمونی دیگر کتابی بود که در سال 1321ق. در چاپخانه شاهنشاهی به چاپ رسید، اصل این کتاب به زبان فرانسه بوده که توسط لسان‌الدوله کتابدارباشی که از معلمین مدرسه دولتی تبریز بوده است به فرمان مظفرالدین شاه به زبان فارسی ترجمه شده است.

در مقدمه این کتاب ابراهیم بن احمد عکاسباشی یادآور می‌شود که به امر مظفرالدین شاه این کتاب توسط «چرخ طبع حروفی در طهران در باغ گالری دایر گردید امر مبارک اعلیحضرت همایونی ارواحنا فداه بافتخار این غلام جان نثار (ابراهیم ابن میرزا احمد خان صنیع السلطنه) که از چاکران قدیم دربار معدلت مدار اعلیحضرت اقدس شهریاری است، شرف صدور یافت که این کتاب تاریخ را چنانچه اصلا مصور بوده به همان ترتیب بزیور طبع بیاراید
لهذا امتثالا للامر الاقدس الاعلی در مطبعه مبارکه شاهنشاهی ارواحنا فداه آن را بحلیه طبع آراسته نمود و در عکاسخانه مبارکه همایونی ارواحنا فداه گراورهای (تصویر) آن را درست نمود فی شهر جمادی الاخره توشقان ئیل ترکی سنه 1321 هجری» نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه مسجد اعظم و کتابخانه فرهنگستان زبان و ادب فارسی موجود است.

نظامنامه مجلس شورای ملی از دیگر آثاری است که در چاپخانه مبارکه شاهنشاهی در سال 1324ق. به چاپ رسیده است. نسخه‌هایی از این کتاب در کتابخانه مسجد اعظم قم و کتابخانه ملی ایران و کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است.

هرچند این چاپخانه، چاپخانه‌ای در انحصار دولت بود اما چاپ و تکثیر کتب مختلف موجب شد که این شیوه از چاپ و مزایای آن به عینه مورد توجه قرار بگیرد. چندین سال بعد از راه‌اندازی چاپخانه مبارکه شاهنشاهی از شمار چاپخانه‌های چاپ سنگی کم‌کم کاسته شد و تعداد چاپخانه‌های حروفی رو به افزایش بود.

به نظر می‌رسد اولین چاپخانه حروفی غیر دولتی چاپخانه خورشید است، این چاپخانه که در خیابان ناصری (ناصرخسرو فعلی) جنب شمس‌العماره قرار داشت، از قرار معلوم فعالیت خود را از سال 1324ق. آغاز کره بود چنان که شماره اول تا 48 روزنامه مجلس در این چاپخانه به چاپ می‌رسیده است.

چاپ آثاری چون ترجمه مادام کامیلا نوشته الکساندر دوما و ترجمه علی‌قلی بختیاری (1274-1336ق.) و همچنین کتاب شوالیه دارمان تال با ترجمه علی‌قلی خان بختیاری منتشره در سال 1324ق. از جمله اولین کتاب‌هایی هستند که به همت این چاپخانه به اسلوبی زیبا به چاپ رسیده است.‌

روند چاپ به شیوه سربی بعد از انقلاب مشروطه و همزمان با بیداری فکری و فرهنگی مردم و افزایش مخاطبان کتب و جراید و همزمان با آن، رشد قابل توجه پیدا کرد و چاپخانه‌داران و دست‌اندرکاران صنعت نشر بر آن شدند تا با تجهیز چاپخانه‌های خود به جدیدترین دستگاه‌های چاپ که از دقت، سرعت و کیفیت بالایی برخوردار بود ضمن افزایش تیراژ منشورات خود از سود بیشتری نیز برخوردار شوند.‌ تقریبا بعد از مشروطه شاهد حذف یکی یکی دستگا‌های چاپ سنگی در اکثر نقاط ایران هستیم و این روند تا اواخر قاجار رو به فزونی نهاد و در اوایل دوره پهلوی اول طومار صنعت چاپ سنگی پیچیده شد.

مجید غلامی جلیسه

پانوشت‌ها:

1. Baron De Norman 2. تاریخ جراید و مجلات ایران: 1‌/‌230.3. همان: 2‌/‌741.4. بی‌انصافی کاتب و نبود دستگاه چاپ در مملکت ایران: 218.