دیدم همه را پیش رخت راکع و ساجد

درباره قدمت اعتکاف باید گفت که از زمان حضرت رسول(ص) انجام می‌شده اما «از این‌که پیامبر(ص) پیش از هجرت در مسجد الحرام اعتکاف کرده باشد اطلاعی در دست نیست، ولی در مدینه نخست در دهه اول ماه رمضان، سال بعد در دهه دوم و پس از آن در دهه سوم در مسجد معتکف می‌شدند»². اما قبل از هجرت و حتی قبل از مبعوث شدن حضرت به پیامبری،‌ ایشان در اوقاتی از سال برای مراقبه و تفکر و انجام عبادت به غار حرا می‌رفتند و این خود نوعی از اعتکاف است و شاید توان گفت حقیقت و باطن اعتکاف هم همین است که در آن سلوک محض و توجه تام به حقیقت الحقایق می‌شود تا جایی که فرشته وحی پیغام می‌آورد «بخوان بنام پروردگارت.»

البته باید گفت این عمل مختص دین اسلام نبوده و سایر ادیان مانند مسیحیت، ‌ادیان ایران باستان و... نیز اعمالی از این قبیل داشته‌اند، ‌حتی در عرب جاهلی³ نیز اعمالی شبیه اعتکاف انجام می‌گرفته است.

درباره محل اعتکاف اختلاف است و عموماً قائلند به این که اعتکاف باید در مسجد الحرام، ‌مسجد النبی(ص)، ‌مسجد کوفه و بصره باشد و برخی نیز براین چهار مسجد، ‌مساجد جامع هر شهر را نیز افزوده‌اند که این نظر اخیر در بین مراجع متاخر شهرت دارد. یکی از پژوهشگران درباره مکان اعتکاف می‌نویسد: «اعتکاف تنها در مساجد خاص صحیح است؛ بنابر این اگر کسی در خانه خود یا در حسینیه یا حرم معتکف شود صحیح نیست. مساجدی که اعتکاف در آن صحیح است عبارتند از: مسجدالحرام، مسجد النبی، مسجد جامع کوفه،‌مسجد بصره و به قصد رجا می‌توان در مسجد جامع هر شهر معتکف شد.»⁴

البته این امر از دیرباز نزد علما مطرح بوده به‌طوری که شیخ لطف‌الله که مسجدی نیز به نام او در اصفهان وجود دارد در زمان صفویه رساله‌ای به این نام یعنی«اعتکافیه» نوشته و در آن انجام عمل اعتکاف را در تمام مساجد جامع و جماعت جایز دانسته است.⁵

اعتکاف از منظر عرفان اسلامی نیز حائز اهمیت است؛ ‌از این دیدگاه فرد معتکف به‌منظور توسل به اعتکاف می‌نشیند و در آن تمام توجه ظاهری و باطنی خویش را معطوف به ساحت قدسی می‌نماید که خواستار دریافت فیض روحانی از اوست؛ لذا عارف سالک در مقام قرب به ساحت پاک ائمه و اولیا و توجه تام به معبود حقیقی خویش معتکف می‌شود و تمام اشتغالات دنیوی را به یک سو می‌افکند تا با فراغ بال به نیایش و عبادت مشغول گردد.

شاید حقیقت اعتکاف از منظر عرفان اسلامی را بتوان از مفهوم اشعار شیخ بهایی دریافت، آنجا که می‌فرماید:

رفتم به در صومعه عابد و زاهد/ دیدم همه را پیش رخت راکع و ساجد

در میکده رهبانم و در صومعه عابد/ گه معتکف دیرم و گه ساکن مسجد

یعنی که تو را می‌طلبم خانه به خانه

همچنین در رسالات ابن عربی درباره خلوت نشستن آمده است: «چون در خلوت نشینی و عزلت‌گیری باید که در دل تو ریا و نیت غیر نباشد و چنان‌که از خلق دورتر شوی به حق نزدیک شوی و چندان علم حاصل کنی که در طهارت و روزه و نماز به کار آید و از دیگر علم‌ها دست بدار و این اول مقام در سلوک است، پس عمل کن به آن علم، پس ورع حاصل کن، پس زهد،‌پس توکل.»⁶

ایامی که در شرع مبین برای اعتکاف معین شده، ‌روزهایی هستند که در آنها معنویت افزون‌تر است، به بیان دیگر در این روزها فرشتگان آسمانی (منظور قوای روحانی است) توجه خویش را به اهل زمین بیشتر مبذول می‌دارند تا نیایش‌های آنان را از فرش به عرش منتقل نمایند.

پس اعتکاف در عرف عرفان«عبارت از تخلیه کردن خانه دل است از کثافات و رذائل و همانطور که اگر مسجد پاک نباشد اعتکاف معتکف درست نباشد خانه دل هم اگر پاک نباشد اعتکاف درست نخواهد بود و حقیقت اعتکاف امساک و اثبات و اهلاک است که وقوف با حق و امساک از جمله اغراض، اثبات حق و اهلاک باطل باشد.»⁷

عارف در این ایام می‌کوشد تا با توجه تام معنوی از این لطائف غیبی بهره‌مند گردد و معتکف حقیقی کوی یار باشد. یکی از این ایام،‌ ایام البیض است که روزهای سیزدهم،‌ چهاردهم و پانزدهم ماه رجب است (ایام بیض به طور عموم به سیزدهم،‌ چهاردهم و پانزدهم هر ماه اطلاق می‌شود اما به‌طور اسم خاص نزد امامیه مربوط به ماه رجب است) و ماه رجب نزد شیعه حرمت و احترام خاص داراست. این ماه که مزین به میلاد منور سرور موحدان عالم است معنویتی دو چندان را در بر دارد و قلوب شیعیان را متوجه حقیقت و باطن ولایت می‌نماید تا از طریق توسل به آن ساحت عرشی، ‌کسب فیض نماید و از الطاف آن سرحلقه فتوت بهره‌مند گردند.

پی‌نوشت‌ها:

1ـ دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ذیل واژه اعتکاف

2ـ همان

3 ـ همان

4 ـ سنت در آیینه اعتکاف، محمود اکبری، نشریه مبلغان،‌مهر 1382 شماره 45

5 ـ شیخ‌لطف‌الله و رساله اعتکافیه، رسول جعفریان،کیهان فرهنگی،‌خرداد 1371شماره 84

6 ـ رسائل ابن عربی، به اهتمام نجیب مایل هروی، [بی تا][بی جا]

7ـ شرح کلمات بابا، به نقل از فرهنگ معارف اسلامی، سیدجعفر سجادی، شرکت مولفان و مترجمان ایران 1362

امیر هاشم‌پور / جام‌جم