خفاش‌ها پرنده نیستند

این جانداران برای آن که بتوانند وزن بدن خود را هنگام پرواز تحمل کنند، از استراتژی‌هایی کم و بیش مشابه پرندگان بهره می‌گیرند، اما پرواز آنها از بسیاری جهات با پرواز پرندگان فرق دارد. به عنوان مثال پرندگان تخم می‌گذارند و هیچ‌گاه با یک جنین در حال رشد پرواز نمی‌کنند در حالی که خفاش‌های جفت‌دار این کار را نیز انجام می‌دهند. این مساله خود یکی از علت‌هایی است که باعث می‌شود تعداد دوقلو میان خفاش‌ها بسیار کم باشد. داشتن بیشتر از یک یا دو نوزاد به طور قطع می‌تواند اوضاع را هنگام پرواز برای مادر وخیم کند. اما چون شرایط طبیعی ازدیاد جمعیت را ایجاب می‌کند، یک خفاش ماده با طول عمر نزدیک 20 سال باید زحمت چند دفعه بارداری را تحمل کند.

نکته مهم دیگر درخصوص نحوه پرواز خفاش‌ها، وضع شناور آنها در پرواز است. همین مساله باعث می‌شود قدرت مانوردهی، قابلیت شکار طعمه هنگام پرواز و مهم‌تر از همه، توانایی تغییر سرعت و جهت برای خفاش‌ها بیشتر از پرندگان مهیا باشد.

باورهای نادرست

راسته خفاش‌ها از جهات بسیاری قابل توجه است. به عنوان مثال آنها بیشترین تعداد گونه‌ها را بعد از جوندگان دارند یا این که حتی توانایی سازگاری آنها با محیط به حدی زیاد است که باعث شده دامنه پراکنش آنها در جهان بسیار گسترده باشد. از بین 40 گونه خفاشی که در ایران ثبت شده، تنها یک مورد میوه‌خوار است و بقیه به طور مشخص از حشرات تغذیه می‌کنند. برخلاف باور عموم، خفاش‌ها نه شوم هستند و نه ضرری برای انسان‌ها دارند. نحوه تغذیه گونه‌های مختلف در ایران بخوبی روایتگر تاثیر مثبت آنها در اکوسیستم‌های مختلف حتی مناطق شهری است. خفاش‌ها یکی از بهترین الگوهای دفع بیولوژیک آفات، حشرات مضر و بیماری‌ها به حساب می‌آیند.

بزرگ‌ترین خفاش ایران

خانواده خفاش‌های میوه‌خوار، بزرگ‌ترین خفاش‌های ایران هستند. خفاش‌های میوه‌خوار را می‌توان از چشمان بزرگ، پوزه‌های شبیه به سگ و گوش‌های بیضی شکل تشخیص داد. خانواده میوه‌خوارها از نظر ظاهری شباهتی با دیگر خفاش‌های ایرانی ندارد. خفاش‌های میوه‌خوار اغلب در غارها منزل می‌کنند اما گاهی اوقات نیز در شکاف درختان دیده شده‌اند. پرواز آنها اغلب محکم و مستقیم است. خفاش میوه‌خوار مصری - که یکی از اعضای همین خانواده است - را می‌توان در نواحی ساحلی جنوبی کشور مشاهده کرد. آنها معمولاً از عناب، خرما و دیگر میوه‌ها از جمله انجیر، توت سفید، زردآلو و حتی گرده‌ها تغذیه می‌کنند.

انتقال بیماری

سندرم تنفسی خاورمیانه که به اختصار به آن EMC/2012 می‌گویند، یک بیماری ویروسی است که نخستین بار در سال 2012 (1391) گزارش شد و امروزه نیز خبرهای زیادی از آن شنیده می‌شود. بتاکروناویروس‌ها یک جنس از زیرگروه کروناویروس‌های مشهور هستند. این ویروس جدید حتی این روزها نیز در کشورهایی نظیر عربستان سعودی، مالزی، قطر، امارات عربی متحده، تونس، فیلیپین و اردن زمینه‌ساز خبرهای بدی شده است. سندرم تنفسی خاورمیانه مشخصا با سارس تفاوت دارد، حتی علائم ابتلا به آن نیز از بسیاری جهات با سرماخوردگی‌های مشابه کروناویروس‌ها فرق دارد. علائم آن در موارد حاد بیشتر شبیه سینه پهلو و البته همراه با نارسایی‌های کلیوی است.

سازمان بهداشت جهانی فوریه سال 2013 (1392)، احتمال انتقال این بیماری از یک انسان به انسان دیگر را بسیار کم تخمین زد. شواهد زیادی نشان می‌دهد شترها احتمالا میزبان حدواسط و عامل انتقال این بیماری خطرناک از خفاش‌ها به انسان‌ها هستند. جدای از این مورد، بیماری‌های خطرناک دیگری نیز به خفاش‌ها نسبت داده شده است. شاید هاری یکی از مشهورترین آنها باشد. خفاش‌ها نیز همچون سگ‌ها، روباه‌ها، راکون‌ها و راسوها گاهی به هاری مبتلا می‌شوند. هاری نوعی بیماری ویروسی کشنده است و هر گونه گازگرفتگی یا خراشیدگی توسط حیوان آلوده می‌تواند به مرگ انسان منجر شود. مراجعه به پزشک و تزریق واکسن‌های هاری در صورت بروز چنین اتفاقی اکیدا توصیه می‌شود.

هیستوپلاسموزیس نیز نوعی بیماری است که آن را به خفاش‌ها نسبت می‌دهند. عامل این بیماری نوعی قارچ است که در خاک رشد می‌کند و معمولا به دلیل ضعف سیستم ایمنی، بیشتر در میان افراد مبتلا به ایدز شایع است. با این حال خاک آلوده، مدفوع و ادرار خفاش‌ها و پرندگان ناقل این بیماری نیز می‌تواند برای انسان‌ها مشکل‌ساز شود. غیر از این دو مورد بیماری‌های دیگری هم به خفاش‌ها نسبت داده شده، اما در مجموع احتمال انتقال عفونت اغلب کم است. متخصصان بر این باورند که جدای از نقش مثبت و غیرقابل انکار خفاش‌ها در اکوسیستم‌ها، بهتر است انسان‌ها از تماس با آنها دوری کنند. یادآوری می‌شود این توصیه به هیچ‌وجه به معنای مقابله یا احتمالا پیش گرفتن هرگونه برخورد خصمانه با خفاش‌ها نیست زیرا این کار نه تنها پسندیده نیست بلکه حتی می‌تواند خطرناک باشد. خفاش‌ها موجودات بسیار آرام و بی‌آزاری هستند و گونه‌های مشاهده شده در ایران نیز نمی‌توانند برای انسان‌ها ضرری داشته باشند، اما طبیعی است که هر نوع برخورد خصمانه و نسنجیده می‌تواند برای حیوان نوعی زنگ خطر تلقی شود. حتی انسان‌ها نیز در صورت رویارویی با خطر از خود واکنش نشان می‌دهند. لذا طبیعی است برخوردهای خصمانه در مقابل حیوانات نیز به نشان دادن عکس‌العمل غیرمعمول از جانب آنها منجر خواهد شد.

آیا خفاش‌ها خون‌آشام هستند؟

تنها سه گونه از خفاش‌ها از خون تغذیه می‌کنند و البته هیچ کدام از این گونه‌ها نیز در ایران وجود ندارند. خفاش معمولی خون‌آشام با نام علمی (Desmodus/ rotundus) ، خفاش خون‌آشام با پاهای مودار و با نام علمی (Diphylla/ ecaudata) و خفاش خون آشام بال سفید با نام علمی (Diaemus/youngi)تنها گونه‌هایی در جهان هستند که عادات غذایی آنها شامل بافت‌های خونی می‌شود. این سیستم تغذیه که می‌توان مشابه آن را در برخی کرم‌های انگلی روده و اغلب زالوها نیز پیدا کرد، از نظر علمی به نام Haematophagy خوانده می‌شود. هر سه این خفاش‌ها بومی آمریکا هستند و قلمرو آنها از مکزیک تا برزیل، شیلی و آرژانتین کشیده شده است. یکی از عادات خفاش‌های خون‌آشام این است که روزها می‌خوابند و شب‌ها برای شکار به پرواز در می‌آیند. کلونی‌های آنها اغلب شامل صد خفاش و گاهی بیشتر است، اما در برخی موارد نادر کلونی‌های هزارتایی و حتی بیشتر هم گزارش شده است. شکار مناسب این نوع خفاش‌ها، اسب‌ها و احشام در حال استراحت شبانه هستند. در برخی گزارش‌ها آمده که خفاش‌های خون‌آشام می‌توانند حتی تا 30 دقیقه هم از خون شکارشان تغذیه کنند.

گونه‌های در معرض خطر

با این که خفاش‌ها یک راسته از پستانداران با گونه‌های متنوع و متفاوت هستند، اما برخی از آنها نیز در معرض خطر انقراض قرار دارند. از میان گونه‌های در معرض خطر مشخصا می‌توان به خفاش دماغ خوکی کیتی با نام علمی (Craseonycteris/thonglongyai) و خفاش ریوکو با نام علمی (Pteropus/dasymallus) اشاره کرد. خفاش دماغ خوکی کیتی، کوچک‌ترین خفاش جهان و زیستگاهش جنگل‌های کشور تایلند است. این خفاش حتی از انگشتان یک انسان بالغ هم کوچک‌تر و احتمالا کوچک‌ترین پستاندار جهان است. جالب است بدانید، قلب این حیوان حتی از سر یک سنجاق سر هم کوچک‌تر است و از حشرات کوچک تغذیه می‌کند. از دهه 1950 میلادی (1329 تا 1339) که جنگل‌های استوایی تایلند برای ساخت مزارع کشاورزی تخریب شد، جمعیت این گونه نیز کاهش پیدا کرد. خفاش ریوکو یا روباه پرنده نیز یک گونه از خفاش‌های میوه خوار است که در جزایر تایوان زندگی می‌کند و جمعیتش بشدت در معرض خطر قرار دارد. پیشتر تصور می‌شد جمعیت این گونه کاملا منقرض‌شده اما تحقیقات نشان داده تعداد معدودی از آنها همچنان در برخی جزایر تایوان زندگی می‌کنند. این خفاش با استفاده از حس بینایی و بویایی خود، حتی می‌تواند میوه‌ها و گل‌ها را هنگام شب نیز ردیابی کند. با توجه به کاهش قابل توجه جمعیت این گونه، پژوهشگران توصیه می‌کنند بهتر است هرچه سریع‌تر طرح‌هایی برای حفاظت از آنها ارائه شود.

فرناز حیدری

منابع: animals.nationalgeographic.com / cdc.gov

access.health.qld.gov.au