خود‌مردم‌پنداری؛ آسیبی گریبانگیر نخبگان سیاسی

او هر چند تلویحا این آسیب را متوجه منتقدان دولت دانست، اما شاید کمتر کسی تردید داشته باشد که خودمردم‌پنداری، فراتر از حامیان یا منتقدان این یا آن دولت، آسیبی متوجه بخش عمده‌ای از جناح‌ها، احزاب و نخبگان سیاسی در کشور و حتی اپوزیسیون خارج‌نشین است.

روحانی در همین خصوص دیروز گفت: «ما از همه می‌خواهیم با شناسنامه حرف بزنند، بگویند از کجا هستند، بگویند وابسته به کدام جناح هستند. با نام جناح خود سخن بگویند نه با نام ملت ایران.»

این جملات رییس‌جمهور در واقع ترجمه‌ای از یکی از بدیهی‌ترین اصول سیاسی است؛ این‌که برای تقویت جامعه‌ مدنی و هدفمندسازی کنش‌های سیاسی، باید از رفتارهای توده‌وار و ارجاعات غیرقابل رد یا غیرقابل اثبات به مردمی بی‌شکل که براساس هیچ سازوکاری بصراحت نظرشان را درباره یک موضوع ادعایی، بیان نکرده‌اند، پرهیز کرد.

با این همه، امروز می‌بینیم نخبگان سیاسی براحتی و بدون هیچ دغدغه‌ای، رضایت یا نارضایتی خود از یک مقوله خاص سیاسی را به کلیت «مردم» به‌عنوان مفهومی گسترده و متکثر نسبت داده و از جانب آنان سخن می‌گویند، بی‌‌آن‌که درباره آن مساله مشخص، وکالتی از مردم داشته باشند.

در کشورهای پیشرفته معمولا نهادهای علمی از طریق روش‌های پیمایشی مشخص، تلاش می‌کنند نظر مردم درباره یک موضوع مهم را استخراج کرده و به این ترتیب نخبگان سیاسی با استناد به پژوهش انجام شده موضعگیری می‌کنند.

در چنین جامعه‌ای، نخبگان تلاش می‌کنند بادلایلی که برای بخش بزرگی از جامعه اقناع‌کننده باشد، دیدگاه طیف سیاسی خاصی را که به آن گرایش دارند بیان کرده و بر مخاطبان خود اثر بگذارند.

با این حال در کشور ما نه‌فقط پژوهش‌های معتبر، فراگیر و قابل استنادی برای دریافت فهم مردم از یک مقوله مشخص انجام نمی‌شود، بلکه نخبگان سیاسی بدون آن‌که دیدگاه جریان سیاسی خود را بازنمایی سیاسی کنند، همان نظر را به عموم مردم تعمیم داده و مثلا به‌جای آن‌که بگویند «جناح X از اقدام صورت گرفته در موضوع Y راضی نیست»، گزاره «مردم از اقدام صورت گرفته در موضوع Y راضی نیستند» را جایگزین کرده و چنان پشت واژه «مردم» سنگر می‌گیرند که روشن است عمیقا دچار بیماری «خودمردم‌پنداری» شده‌اند.

پیامد چنین شیوه‌ای برای سخنوری، بی‌معنا شدن واژه مردم و سرگردانی بیشتر برنامه‌ریزان برای درک خواست واقعی مردم است و بر همین اساس، مردم‌گرایی در پای ملاحظات جناحی قربانی شده و آنچه به معنای واقعی شنیده نمی‌شود، صدای مردمی است که هر چند به هیچ روزنامه، گروه بدون شناسنامه و نخبه رأی نگرفته از شهروندان، وکالتی نداده‌اند، اما همواره شاهدند که عده‌ای «نقاب مردم» به چهره زده و به این و آن می‌تازند.

این فرهنگ یا بهتر است بگوییم تاکتیک خودمردم‌پنداری، قصه امروز و دیروز نیست و باید فکری برای اصلاح آن کرد.

مصطفی انتظاری هروی - گروه سیاسی