رژیم صهیونیستی​ بازنده همگرایی سیاسی در حوزه خلیج فارس

اتحادیه عرب با قدمت 70 سال و 22 عضو و نیز شورای همکاری کشورهای عرب خلیج فارس که 33 سال پیش و با حضور شش کشور تشکیل شد، از جمله مهم‌ترین نهادهایی است که رابطه ایران و اعراب به‌نوعی با تکیه بر این دو سازمان منطقه‌ای تعریف می‌شود. با این حال برای بررسی رابطه ایران با کشورهای حاشیه خلیج فارس، باید سازمان دوم را که اصولا در پاسخ به پیروزی انقلاب اسلامی تشکیل شده، مورد توجه بیشتری قرار داد.

هرچند به گفته صاحب‌نظران، روابط ایران و اعراب حتی در دوره پهلوی نیز مناسب نبوده و مثلا به‌دنبال چالش پیش آمده بر سر اروندرود، ایران و عراق رودرروی هم قرار گرفتند و با اعدام «ابوطالب یزدی» ـ زائر ایرانی که به دلیل حالت تهوع در حین طواف کعبه به جرم آلوده کردن بیت‌الله حرام بازداشت و اعدام شد ـ رژیم پهلوی به مدت چهار سال از اعزام زائر به حج خودداری کرد، اما با پیروزی انقلاب اسلامی و تلاش‌های قدرت‌های فرامنطقه‌ای برای مهار این انقلاب، روابط ایران و اعراب دستخوش سردی بیشتری شد و در مسائلی چون جنگ ایران و عراق، جنبش‌های داخلی کشورهای عربی – که بعضی دولت‌های عرب، ایران را متهم به طرح‌ریزی آن می‌کردند – کشتار زائران خانه خدا، طرح ادعاهایی درباره عنوان «خلیج فارس»، ادعا درباره سه جزیره ایرانی، بهانه‌تراشی درباره پرونده هسته‌ای کشورمان، بحران سوریه، روابط اعراب و اسرائیل و... مناسبات تهران و بعضی کشورهای عرب تیره شد.

با وجود این‌که برخی صاحب‌نظران، با اشاره به ظرفیت‌های اقتصادی و تجاری برای نزدیکی ایران و کشورهای عربی منطقه، پیشنهاد اتحاد منطقه‌ای کشورهای حاشیه خلیج فارس را داشته و تهران نیز با برگزاری اجلاس کشورهای اسلامی یا در قالب جنبش عدم تعهد، عملا گام‌هایی در این باره برداشته است، اما برخی کشورهای منطقه مانع تحقق این همگرایی راهبردی شده و استراتژی «ایران هراسی» را در پیش گرفته‌اند؛ راهبردی که البته بسیاری از کشورهای عربی ازجمله لبنان، سوریه، عمان و حتی کویت و قطر نیز چندان با آن همراه نیست.

با این وجود چندی پیش یکی از مقامات ارشد بحرین در یک کنفرانس امنیتی منطقه‌ای پیشنهاد الگوبرداری از ناتو برای مقابله با ایران را به شورای همکاری خلیج فارس ارائه کرد. محمد عبدالغفار از اعضا خواست تشکیل یک پیمان نظامی را بررسی کنند. مشاور پادشاه بحرین همچنین گلایه کرد که شورای همکاری خلیج فارس از فرصت همکاری با غربی‌ها برای مقابله با آنچه تهدید ایران می‌خواند استفاده نکرده است. نگاهی به چنین اظهارنظرهایی نشان می‌دهد که تلاش برخی کشورهای کوچک عربی برای رویارویی با ایران جدی است.

هرچند دولت حسن روحانی بارها بر رویکرد توسعه روابط با کشورهای منطقه تاکید کرده است، اما به نظر برخی کارشناسان، نظام‌های بسته سیاسی، اقتصاد نفتی و فرهنگ قبیله‌ای و سنتی بسیاری از دولت‌های عرب، باعث شده تا بعضی از کشورهای حاشیه خلیج فارس پاسخی عملی به دعوت ایران به وحدت و نزدیکی استراتژیک در منطقه​ ندهند. چنین است که حتی اگر بحث عضویت دو کشور اردن و مغرب در شورای همکاری کشورهای حاشیه خلیج فارس مطرح می‌شود، هیچ سخنی از عضویت ایران در چنین شورایی به میان نمی‌آید و همین امر نشان می‌دهد که هنوز برای رفع چالش‌های موجود میان ایران و برخی کشورهای عرب منطقه راهی طولانی در پیش است.

از آنجا که قدرت‌های فرامنطقه‌ای همچون آمریکا بخوبی می‌دانند که سودهای کلان حاصل از فروش تسلیحات نظامی به کشورهای عربی و نیز حضور نظامی‌شان در منطقه، منوط به هراس اعراب از تهران است، بر آتش اختلافات منطقه‌ای می‌دمند و بویژه با طرح موضوع شکاف شیعه و سنی، مانع از قرابت دولت‌های شیعه و سنی در خاورمیانه می‌شوند.

شاید به همین دلیل باشد که کمتر از یک ماه قبل، موسسه تحقیقاتی صلح استکهلم با انتشار گزارشی در خصوص بودجه نظامی سالانه کشورها، اعلام کرد که عربستان سعودی در سال 2013 میلادی با افزایش 14درصدی بودجه نظامی خود در مقایسه با سال 2012 و رساندن آن به 67 میلیارد دلار بیشترین هزینه را در بخش نظامی در میان کشورهای حاضر در خاورمیانه داشته است. همین موسسه سال گذشته اعلام کرده بود که بودجه نظامی عربستان در سال 2012 به 52.5 میلیارد دلار رسیده و این کشور تنها کشور عربی است که جزو ده کشور دارای بودجه نظامی کلان در جهان است. همچنین در سال 2013 بحرین هم بودجه نظامی خود را 26 درصد افزایش داد که این همه، نشان از رقابت تسلیحاتی کشورهای عرب منطقه و نظامی‌تر شدن مناسبات در خاورمیانه دارد.

رژیم صهیونیستی نیز با استفاده از هراس برخی اعراب از فرآیند بیداری اسلامی بر تلاش‌های تبلیغاتی خود برای نزدیک‌تر شدن به اعراب و فاصله گرفتن آنها از تهران افزود و نخبگان عرب نیز خام‌اندیشانه تحت تاثیر این تبلیغات قرار گرفتند و میلیتاریزه کردن خاورمیانه را شدت بخشیدند.

با این همه تاکید تهران بر ضرورت تقویت اشتراکات منطقه‌ای به جای رقابت یا حتی تهدیدآفرینی‌های سیاسی باعث شده تا برخی صاحب‌نظران به گرم‌تر شدن روابط اعراب و ایران امیدوار باشند. هرچند همگان می‌دانند که دیوار بی‌اعتمادی میان کشورهای حاشیه خلیج فارس چنان بلند است که تنها با تغییر یک دولت در ایران یا برخی لبخندها و بوسه‌های دیپلماتیک نمی‌توان به آب شدن کوه یخ روابط خوش‌بین بود، اما به‌نظر می‌رسد درس‌هایی که طی سال‌های اخیر، برخی شیوخ عرب منطقه از بیداری اسلامی و بی‌نتیجه ماندن لشکرکشی تروریستی به دیگر کشورها گرفته‌اند و نیز اجماع نظری که میان قدرت‌های بزرگ بر سر این گزاره ایجاد شده که تهران بهترین بازیگر منطقه‌ای برای بازگرداندن ثبات به خاورمیانه است، زمینه‌های همگرایی را بیشتر کرده است.

اکنون ناظران سیاسی که نسبت به قدرت سخت‌افزاری و نرم‌افزاری ایران آگاهی دارند منتظرند ببینند که تهران در چارچوب راهبردهای سیاست خارجی خود چه جایگاهی برای کشورهای عرب حوزه خلیج فارس در نظر گرفته و چگونه می‌توان از خاکستر اختلافات، به فکر سربرآوردن ققنوس اتحاد بود. اتحادی که بی‌تردید صهیونیست‌ها بزرگ​ترین بازنده آن هستند.

محمود هرندی / جام‌جم