رادیولوژی و دنیایی از خدمات تشخیصی

در همه زمینه‌های تصویربرداری چه در زمینه رادیولوژی ساده و چه در زمینه استفاده از امواج فراصوت و حتی در زمینه سی‌‌تی اسکن پیشرفت‌هایی به دست آمده است که هر یک به نوبه خود نقش بسیار مهمی در کمک به بیماران داشته است. برای مثال بیش از سه تا چهار دهه است از سونوگرافی به‌عنوان یک روش مفید در تشخیص طیف وسیعی از بیماری‌ها استفاده می‌شود. در سال‌های اخیر برای غربالگری جنین در دوره بارداری از دستگاه‌های پیشرفته‌ای استفاده می‌شود که در مقایسه با دیگر دستگاه‌های سونوگرافی کیفیت بالاتری دارد. با استفاده از این روش تشخیصی می‌توان از تولد بچه‌هایی که احتمال می‌رود به سندرم داون یا منگولیسم مبتلا باشند پیشگیری کرد.

علاوه بر این، بعضی بیماری‌های مادرزادی با استفاده از دستگاه‌های پیشرفته سونوگرافی قابل تشخیص است که بر این اساس پزشک می‌تواند بارداری را به همین دلیل خاتمه دهد. بعضی از بیماری‌های مادرزادی که با استفاده از این روش تشخیص داده می‌شود بلافاصله از بدو تولد یا حتی در داخل رحم مادر قابل درمان است و به این ترتیب می‌توان اقداماتی ​​ انجام داد که کودکی مبتلا به بیماری متولد نشود یا در بدو تولد بتوان مشکلی را که برای کودک ایجاد شده است برطرف کرد. اینها همه از مزیت‌های سونوگرافی است. سی‌تی اسکن از دیگر روش‌های تشخیصی است که در چهار دهه اخیر نقش بسیار مهمی در روند تشخیص بیماری‌ها ایفا کرده است. در هفت سال اخیر دستگاه‌های سی‌تی اسکن پیشرفته‌ای مجهز به گیرنده قوی در حوزه تشخیص مورد استفاده قرار گرفته است که می‌توان با استفاده از آن آنژیوگرافی انجام داد. برای آنژیوگرافی قلب یا عروق کرونر می‌توان براحتی از این سی‌تی اسکن‌ها استفاده کرد. البته این یک روش تشخیصی است و برای درمان باید به ناچار از روش‌های تهاجمی استفاده کرد. از سال 1369ما در ایران از روش تشخیصی MRI استفاده می‌کنیم، اما امروز دیگر تصویربرداری حجمی یا آناتومیکال مورد توجه پزشکان نیست، بلکه با استفاده از تصویربرداری مولکولی می‌توان به اطلاعات بیشتری در تشخیص بیماری‌ها دست یافت. برای مثال چنانچه با استفاده از سی‌تی اسکن یا MRI تومور مغزی در بیماری را تشخیص داده باشیم، اگر در گذشته می‌خواستیم به اطلاعاتی درباره جنس یا به عبارتی ساختار مولکولی این تومور دست پیدا کنیم یکی از راه‌ها این بود که بیمار تحت عمل جراحی قرار گیرد یا از این تومور نمونه‌برداری شود. این در حالی است که نمونه‌برداری از مغز کار آسانی نیست، اما امروزه می‌توانیم خوش‌خیم یا بدخیم بودن تومورها و حتی درجه بدخیمی آن را با استفاده از سیستم‌های پیشرفته عکسبرداری و تفسیر بافت تومور و بدون این که برای بیمار محدودیت ایجاد شود، تشخیص داده و نوع بافت آن را مشخص کنیم. برای این کار ، روش طیف سنجی یا MR اسپکتروسکوپی (MRS) انجام می‌شود. از این روش علاوه بر تشخیص تومورها می‌توان برای تشخیص بیماری‌های مادرزادی جنینی استفاده کرد. برای تشخیص این بیماری‌ها از آزمایش​هایی استفاده می‌شود که هزینه بسیار بالایی دارد و برای تشخیص بیماری باید نمونه به کشورهای دیگر ارسال شود، اما با استفاده از این فناوری‌های پیشرفته در تصویربرداری می‌توان به کمک عکس این بیماری‌ها را نیز تا حد زیادی شناسایی کرده و تشخیص دهیم این بیماری متابولیکی از چه جنسی است یا این‌که تشخیص دهیم این بیماری قابل درمان است یا باید در بیمار کنترل شود تا عوارض ناشی از آن به حداقل ممکن کاهش پیدا کند.

گاهی این روش‌های تشخیصی به پزشکان کمک می‌کند از راه‌های درمانی که بی‌نتیجه است، اجتناب کنند. ممکن است بیمار یک تومور داشته باشد و ما تصور کنیم این تومور اولیه است و برخلاف آنچه ما فکر می‌کنیم این تومور متاستاز باشد. اگر این فرد تحت عمل جراحی قرار گیرد نتیجه‌ای نخواهد داشت و ممکن است بیماری اصلا نیاز به جراحی نداشته باشد. با استفاده از این ابزارها و روش‌های تشخیصی پیشرفته می‌توان نوع اولیه یا ثانویه یک تومور را براحتی تشخیص داد.

امروزه علاوه بر این از روش دیگری نیز در MRI استفاده می‌شود که یکی از این روش‌ها DIFF یا دیفیوژن است که اصطلاحا به آن DWI گفته می‌شود. در کل بدن سلول‌ها در آبی شناور هستند. این آب در بدن حرکت می‌کند. چنانچه این حرکت کند شود با استفاده از این روش می‌توان این تغییرات را ثبت کرده و مورد بررسی قرار داد. برای مثال در بیماری که سکته کرده ممکن است یک نیمه بدن فلج شود. ما پیش از این حتی در صورتی که فرد بلافاصله پس از مواجه شدن با علائم اولیه ناشی از کم‌خونی مغزی به پزشک مراجعه می‌کرد، نمی‌توانستیم برای این افراد کاری انجام دهیم، اما با استفاده از روش مولکولی می‌توانیم در مدت زمان کمتر از پنج تا شش ساعت اولیه حدس بزنیم در این منطقه می‌خواهد سکته اتفاق افتد. اگر بیمار در این فاصله زمانی به ما مراجعه کند می‌توان براساس این روش تشخیصی لخته را خارج کرده و رگ را باز کرد. به این ترتیب مشکل بیمار برطرف شده و فرد هیچ گاه با پیامدهای ناشی از بروز سکته مواجه نخواهد شد. امروزه با استفاده از این فناوری تشخیص کم‌خونی مغزی که به بروز سکته در بدن منجر می‌شود، امکان‌پذیر شده است. علاوه بر این با استفاده از این روش که تراکتوگرافی نام دارد، می‌توان برای تشخیص ضایعات نخاعی و قطع نخاع استفاده کرد. مهم‌ترین کاربرد این روش در پیوند نخاع است که در آینده می‌تواند کاربرد داشته باشد، اما اکنون می‌توان از این روش برای تهیه نقشه راه برای انجام اعمال جراحی استفاده کرد.

یکی دیگر از روش‌های نوین در حوزه MRI امکان بررسی عملکردی مغز است. حرکات دست، پا یا زبان هرکدام وابسته به یک موتور فعال در مغز است. اگر بخواهیم بیماری که در مغز او یک توده سرطانی شناسایی شده را تحت عمل جراحی قرار دهیم، جراح باید این اطمینان را داشته باشد که در صورت انجام عمل جراحی به منطقه موتور‌های حرکتی دست، پا یا زبان آسیبی نمی‌رسد. با استفاده از این روش اختصاصی در MRI می‌توان منطقه حرکتی در مغز را ردیابی کرد. در حقیقت استفاده از این روش‌ها و فناوری‌های نوین تشخیصی راهکارهای درمانی را تغییر داده و به عبارتی نقش بسیار مهمی در ترسیم نقشه درمان دارد. گاهی انجام عمل جراحی بدون استفاده از این اطلاعات می‌تواند به منزله از دست رفتن توانایی افراد باشد، اما اگر پزشک به چنین اطلاعاتی دسترسی داشته باشد، می‌تواند در صورت لزوم از انجام عمل جراحی صرف‌نظر کرده یا در صورت نیاز نقشه دیگری برای درمان ترسیم کند. به این ترتیب با مشخص شدن نقشه راه از سوی متخصص رادیولوژی جراح می‌تواند مسیر درمان را به گونه‌ای تعریف کند که کمترین آسیب احتمالی را برای بیمار به همراه داشته باشد. یا این‌که از راهکارهای دیگری مانند رادیوتراپی برای درمان استفاده کند. وقتی شما دست یا پای خود را تکان می‌دهید در بخشی از مغز شما اکسیژن مصرف می‌شود. در این روش بخش‌هایی از مغز که اکسیژن مصرف می‌کند مشخص می‌شود.یکی دیگر از روش‌های جدید تشخیصی در حوزه رادیولوژی روش پت و پت سی‌تی است که ​ تلفیقی از پزشکی هسته‌ای و سی‌تی اسکن است. در این روش رادیودارویی که به بیمار تزریق می‌شود در جای خاصی در بدن جذب می‌شود و ما با مقاطع سی‌تی اسکن می‌توانیم ببینیم این دارو در کجا جذب بدن شده است. در روش‌های قبلی انجام سی‌تی اسکن به طور همزمان امکان‌پذیر نبود. از این روش برای تشخیص زودرس سرطان یا بررسی زودرس متاستازهای ناشی از سرطان که نمی‌توانیم آن را براحتی تشخیص دهیم ​ بهره می بریم در حال حاضر در دو مرکز درمانی بیمارستان مسیح دانشوری و بیمارستان شریعتی​ تهران خدمات مبتنی بر این روش به بیماران ارائه می‌شود. نمونه‌ای از این دستگاه در بیمارستان رضوی مشهد خریداری شده که هنوز مورد بهره‌برداری قرار نگرفته است. به طور کلی می‌توان گفت هر یک از روش‌های تشخیصی در حوزه رادیولوژی دریایی است که طیف وسیعی از خدمات تشخیصی را در خود جای داده است.

دکتر حسن هاشمی ‌/‌ متخصص رادیولوژی