شیرجه‌های 700‌متری

بیولوژیست‌ها باور دارند که در مسیر متفاوت تکاملی نهنگ‌ها، رازهای جالبی نهفته است. استراتژی‌های شکار دسته جمعی از جمله رد و بدل کردن پیام‌های آوایی در فواصل چند کیلومتری، جهت‌یابی، تعیین سرعت مناسب، مسیر درست و در نهایت ظاهر شدن از فضایی تیره که شکار حتی احتمال آن را هم نمی‌دهد، گویای یک طرح از پیش برنامه‌ریزی شده است.

هوش ذاتی این موجودات و جلوه متفاوت آنها سال‌هاست توجه پژوهشگران را به خود جلب کرده. دکتر روبرت ال. پیتمن، اکولوژیست علوم دریایی برای تکمیل تحقیقات خود روی اورکاها هر ساله حدود شش تا هشت ماه را در آب‌های سراسر جهان می‌گذراند.

روزنامه جام‌جم در گفت‌وگویی اختصاصی از دکتر روبرت ال. پیتمن سرپرست بخش پژوهشی لاک‌پشت‌ها و پستانداران دریایی سازمان ملی اقیانوسی و جوی خواسته تا مختصری از یافته‌ها، تجربیات و روش‌های تحقیق روی نهنگ‌های اورکا را با خوانندگان در میان بگذارد.

تصاویری که محققانی همچون شما از نهنگ‌های قطب شمال و آب‌های اقیانوسی تهیه کرده‌اند تا چه اندازه داده علمی در خود دارد؟

یک بخش مهم از تحقیق روی نهنگ‌های قاتل، عکاسی از آنهاست. ما در بخش مرکز علوم شیلات عکس‌های زیادی را تهیه می‌کنیم اما در عین حال برای جمع‌بندی بهتر به عکس‌هایی که توسط توریست‌ها و دیگر محققان گرفته می‌شود نیز تکیه می‌کنیم. عکس‌ها به دلایل متعدد نقشی تعیین‌کننده به عهده دارند. در تحقیقات بارها پیش آمده که تصور کرده‌ایم یک نوع یا حتی گونه متفاوت را شناسایی کرده‌ایم، چنین مواردی شایع است چرا که ما براساس وضع ظاهری و چگونگی تغذیه اورکاها تصمیم‌گیری می‌کنیم.

عکس‌ها تحت این شرایط می‌تواند بخوبی نظرات ما را محک بزند. به‌عنوان مثال اگر دو نوع اورکا با ظاهر متفاوت در یک منطقه دیده شوند و محققان نه تنها هیچ ترکیب ظاهری حدواسطی بین آنها پیدا نکنند بلکه حتی نتوانند هیچ‌گونه اختلاطی را در آنها مشاهده کنند، آن‌گاه می‌توان گفت شواهد حاکی از آن است که آنها احتمالا با یکدیگر پیوندی برقرار نمی‌کنند و می‌توانند دوگونه متفاوت باشند. همچنین از عکس‌ها برای تعیین نقشه پراکندگی انواع مختلف نهنگ‌های قاتل نیز استفاده می‌شود، این‌کار به محققان کمک می‌کند تفاوت‌های استفاده از زیستگاه را توسط نهنگ‌ها بهتر درک کنند.

چرا اندازه‌گیری نهنگ‌ها مهم است؟ برخی از تکنیک‌های نوین را در این عرصه توضیح دهید.

ما هنوز درصدد هستیم مشخص کنیم دقیقا چه تعداد گونه متفاوت از اورکاها ممکن است وجود داشته باشد و این‌که دقیقا چطور می‌توان آنها را از یکدیگر تمییز داد. تفاوت در اندازه‌ها و نسبت‌های بدنی برای شناسایی و تشخیص گونه‌های مختلف جانوری بسیار مهم است، اما در مورد نهنگ‌های قاتل چون این حیوانات بسیار بزرگ هستند و نمی‌توان آنها را گرفت و با دقت اندازه‌گیری کرد پس در نتیجه مجبوریم خود را با شرایط تطبیق دهیم. برای این‌کار دو روش معمول وجود دارد؛ در برخی شرایط خاص می‌توان با بالگردهای با سرنشین یا بدون سرنشین روی آب پرواز کرد و از نهنگ‌ها عکس هوایی گرفت. در این صورت اگر ارتفاع وسیله پرنده در حین عکسبرداری مشخص باشد، می‌توان مستقیم از روی عکس‌ها طول و ابعاد حیوان را مشخص کرد. روش معمول دیگر از طریق یک قایق کوچک است که یک جفت لیزر را روی یک دوربین دستی سوار شده، با خود حمل می‌کند. لیزر به‌واسطه دو نقطه سبز که از باله پشتی نهنگ دقیقا ده سانت فاصله دارد، می‌تواند براحتی تصویربرداری لازم را انجام دهد. آنگاه از روی عکس‌ها می‌توان اندازه باله پشتی و همچنین طول باله پشتی تا سوراخ تنفسی حیوان را اندازه‌گیری کرد. اندازه‌گیری آخر همان اندازه‌گیری طول بدن است. از روی همین نتیجه‌گیری‌ها اکنون می‌دانیم که برخی از انواع نهنگ‌های قاتل شش متر طول دارند و طول برخی دیگر حتی به ده متر هم می‌رسد. چنین تفاوت‌های مشخصی احتمالا باعث می‌شود که برخی از نهنگ‌های قاتل از نظر فیزیکی از برخی دیگر جدا شوند و پیوندی بین آنها ایجاد نشود.

درباره تجربه تحقیقاتی خود در قطب شمال و نحوه یافتن گروه‌های بزرگ اورکا با استفاده از علائم و ردیاب‌های ماهواره‌ای بیشتر توضیح دهید.

به‌منظور مطالعه روی نحوه جابه‌جایی و رفتارها ازجمله شیرجه‌زدن‌های دائمی یک نهنگ قاتل از نوعی کمان فولادی استفاده می‌شود. این کمان یک ردیاب ماهواره‌ای به وزن 40 گرم را به باله پشتی اورکا متصل می‌کند. ردیاب‌ها دو پیکان یا خار 70 میلی‌متری دارد که به شکلی کاملا بی‌خطر وارد باله حیوان می‌شود و معمولا حدود دو تا چهار ماه باقی می‌ماند. پس از این مدت خارها شل شده و در نهایت می‌افتد. با فعال شدن ردیاب‌ها می‌توان از طریق کامپیوتر حرکت حیوان را در هر نقطه از آب‌های جهان دنبال کرد. از همین طریق بود که برای نخستین بار متوجه شدیم، نهنگ‌های قاتل قطب شمال می‌توانند بیشتر از 700 متر در آب شیرجه بزنند یا این‌که حتی می‌توانند طی حداقل یک سال هزاران کیلومتر را طی کرده و به سمت مناطق استوایی مهاجرت کنند، اما هنوز این مساله که چرا آنها به سمت مناطق استوایی می‌روند، به‌صورت یک معما باقی مانده است. علت هم این است که اورکاها حتی اندکی هم در مناطق استوایی درنگ نمی‌کنند، آنها فقط به آنجا می‌روند، سپس دور زده و مستقیم به سمت قطب شمال برمی‌گردند.

قابل اعتمادترین روش برای تعیین تغییرات جمعیتی بخصوص در مناطقی که جمعیت اورکاها بشدت با خطر مواجه است، چیست؟

شاید تنها راه برای تعیین تغییرات جمعیتی در گونه‌هایی نظیر نهنگ‌های قاتل با طول عمر زیاد، کنترل تعداد کثیری از آنها در طول یک بازه زمانی نسبتا طولانی باشد. برای انجام این کار هم ما از عکس‌ها استفاده می‌کنیم. در واقع با کمک عکس‌های معقولانه‌ای که از باله پشتی این حیوانات گرفته می‌شود، می‌توان هر نهنگ قاتل را شناسایی کرد و حتی در طول دهه‌ها آن را دنبال کرد. با استفاده از ثبت‌های پیوسته تصویری می‌توان تعیین کرد که اورکاها در چه سنی به مرحله بلوغ می‌رسند یا در چه زمانی برای نخستین‌بار جفت‌گیری می‌کنند یا این‌که اغلب در چه زمانی یا حتی برای چند سال می‌توانند فرزند به‌دنیا بیاورند و مهمتر از همه این‌که تا چند سال می‌توانند عمر کنند. از آنجا که نهنگ‌های قاتل، شکارچیان راس هرم غذایی هستند در نتیجه جمعیت‌شان معمولا کم است. جمعیت اورکاها از گروه‌های 12 تایی شروع می‌شود و به دسته‌های صدتایی می‌رسد و همین تعداد هم البته مدیریت یک فهرست تصویری را آسان‌تر می‌کند.

دانشمندان تا چه اندازه به حل معمای خودکشی دسته جمعی نهنگ‌ها نزدیک شده‌اند؟

دلایل متفاوتی برای به گل نشستن نهنگ‌ها و دلفین‌ها وجود دارد. تحقیقات نشان داده گونه‌هایی که عادت به شیرجه‌های عمیق دارند، معمولا با شنیدن صداهای مهیب نظیر آزمایش‌های لرزه‌نگاری و حتی استفاده از ردیاب‌های صوتی گیج می‌شوند و می‌ترسند و این صداها آنقدر حیواناتی را که در آب‌های عمیق هستند، می‌ترساند که مجبور می‌شوند به سرعت خود را به سطح برسانند. این‌کار می‌تواند از نظر فیزیولوژیکی عواقب مهلکی را برای آنها در پی داشته باشد که یکی از آنها به گل نشستن است، اما از طرف دیگر نهنگ‌های قاتل بندرت به گل می‌نشینند. از نظر من و تعدادی از همکارانم یکی از دلایل این مساله این است که اورکاها در جوامعی مادرسالار زندگی می‌کنند. در واقع هر گروه تشکیل شده از یک نهنگ ماده پیر است که مسئولیت هدایت گروه و تمام اعقاب و فرزندان خود را به عهده دارد. طول عمر یک نهنگ ماده می‌تواند بین 80 تا 100 سال باشد اما اگر نهنگ ماده سرگروه بیمار شود، این احتمال وجود دارد که از مسیر اصلی منحرف و به سمت آب‌های کم‌عمق برود. در این اثنا گروهی هم که سرگروه خود را شاید حدود یک قرن دنبال کرده‌اند، ترجیح دهند تا آب‌های ساحلی و زمان مرگ وی را دنبال کنند، اما این مساله هنوز در حد یک فرضیه است.

مدیران شیلات در کانادا و آمریکا همکاری نزدیکی با بیولوژیست‌ها دارند، اما در برخی موارد این رابطه بیشتر جنبه رقابتی ناسالم به خود می‌گیرد، حل چنین مسائلی چطور ممکن است؟

اصل این قضیه به خود مردم برمی‌گردد. مردم شمال غرب اقیانوس آرام واقعا اورکاها را دوست دارند و آنها را سرمایه‌های خود تلقی می‌کنند. همین مساله هم باعث شده قوانین سفت و سختی برای حفاظت از آنها وضع شود، اما در این منطقه نوعی نهنگ قاتل به نام مقیم وجود داردکه ترجیح می‌دهد از ماهیان بخصوص سالمون‌ها تغذیه کند. درست در همان منطقه‌ای که اورکاهای مقیم تغذیه می‌کنند، یک مجموعه بزرگ صیادی سالمون نیز وجود دارد. تعارض و برخورد در این محدوده خاص امری اجتناب‌ناپذیر است. با توجه به این‌که در این اواخر به واسطه مدیریت بد تاریخی منابع دریایی، هم ماهیان سالمون و هم نهنگ‌های قاتل در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند، پس مردم محلی اکنون و در این برهه تاریخی مجبور به انتخاب هستند. آنها باید تصمیم بگیرند که آیا می‌خواهند ماهی سالمون یا اورکا باقی بماند تا از آنها لذت ببرند یا این‌که می‌خواهند همه این سرمایه را برای یک دستاورد اندک آن هم در کوتاه‌مدت از دست بدهند؟ این مساله دردی آشنا در اقصی نقاط جهان است.

به نظر شما گزارش‌های داوطلبانه و همکاری‌های عموم مردم تا چه اندازه می‌تواند به حفاظت از گونه‌های در معرض خطر همچون نهنگ‌های قاتل کمک کند؟

توریست‌هایی که با کشتی‌های تفریحی به قطب جنوب سفر کرده‌اند، هزاران عکس از نهنگ‌های قاتل را به تیم تحقیقاتی ما اهدا کرده‌اند. این عکس‌ها برای طرح حفاظتی ما آنقدر مهم است که از روی آنها حتی می‌توانیم ابعاد جمعیتی انواع نهنگ‌های قاتل را تخمین بزنیم. حتی اطلاعاتی که از ترجیحات غذایی و نحوه مهاجرت نهنگ‌ها داریم نیز با این عکس‌ها کامل‌تر شده است. با وجود این باز هم فرصت‌های دیگری برای امکان مشارکت علمی شهروندان وجود دارد. در این زمینه یک مثال می‌زنم. من بتازگی نقشه پراکنش نهنگ‌های قاتل را برای اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی یو سی ان) بازنگری کرده‌ام. جالب است بدانید خیلی از اطلاعات و منابعی که من مورد استفاده قرار دادم، اینترنتی بودند. در واقع همیشه این احتمال هست که یک شهروند عادی برای تفریح یا غواصی منزل خودش را ترک کند و به یک یا تعدادی اورکا برخورد کند. همه اینها اطلاعاتی است بس ارزشمند و ستودنی که برای آن ارزشی نمی‌توان قائل شد.

جمعیت گونه در معرض خطری همچون اورکا تا چه اندازه آماده پذیرش خطرات زیست‌ محیطی است؟ در واقع مرز خطر برای این گونه کجاست؟

تصور می‌کنم اکنون بزرگ‌ترین خطری که نهنگ‌های قاتل را تهدید می‌کند، این است که نمی‌دانیم چه تعداد جمعیت، زیرگونه یا حتی گونه مختلف از نهنگ‌های قاتل وجود دارد. اجماع اخیر مبتنی بر این است که فقط یک گونه اورکا در جهان وجود دارد، اما باید بدانید که آنالیزهای ژنتیکی مولکولی نشان می‌دهد این احتمال که چند گونه اورکا وجود داشته باشد، نه‌تنها بعید نیست بلکه محتمل است، اما واقعا نمی‌توان خطراتی که نهنگ‌های قاتل را تهدید می‌کند اعم از نشت نفت و... مورد ارزیابی قرار داد آن‌هم تا زمانی که ندانیم میزان تفریق جمعیتی تا چه حد است یا حتی در کجا و در چه ابعادی می‌توان انتظار مشاهده آن را داشت.

و سخن آخر؟

نهنگ‌های قاتل یا اورکاها به‌واسطه هوش، اندازه، قدرت و زیبایی‌شان یکی از منحصربه‌فردترین موجوداتی هستند که در سیاره ما زیست می‌کنند. من همیشه می‌گویم که اگر در طول عمر خود فقط شانس دیدن یک‌گونه را دارید، نهنگ قاتل را در طبیعت و در محیط زندگی خودش آزاد و رها ببینید. این مهم نیست که یک حیوان را نهنگ قاتل بنامیم یا اورکا، مهم این است که احترام خلقت پروردگار را حفظ کنیم.

فرناز حیدری - جام‌جم