‌ترویج علم یعنی یادگیری زندگی جدید

پس از برگزاری کنفرانس جهانی علوم در سال 1378، بیستم آبان از سوی یونسکو و شورای بین‌المللی علوم به‌عنوان روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه اعلام شد. سال گذشته، انجمن ترویج علم ایران برای نخستین بار با هدف اشاعه تفکر علمی از بیستم تا بیست و ششم آبان یعنی همزمان با روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه، هفته‌ای را به‌عنوان هفته ترویج علم اعلام کرد و در این هفته برنامه‌هایی با هدف ترویج علم و عمومی‌سازی آن با همکاری بعضی‌ نهادها و سازمان‌های علمی ـ فرهنگی کشور برگزارشد.

با توجه به همزمانی روز جهانی علم با دهه محرم، امسال برنامه‌های هفته جهانی علم دو هفته زودتر و از شنبه چهارم آبان آغاز شده که روز پنجشنبه نهم آبان با معرفی برندگان چهاردهمین دوره جایزه ترویج علم به پایان می‌رسد. با دکتر اکرم قدیمی، رئیس انجمن ترویج علم ایران گفت‌و‌گو کرده‌ایم تا ببینیم منظور از ترویج علم چیست و چرا باید علم را ترویج کرد.

چرا باید علم را ترویج کنیم؟

اساسا اگر علم ترویج نشود به کار نمی‌آید. ترویج علم یک ضرورت است و باید علم را ترویج کرد. اگر علم فقط به کتابخانه محدود شود و عده خاصی به آن بپردازند، کارایی ندارد و کاربردی نیست. در این صورت، علم کالایی لوکس و تجملی به حساب می‌آید و هیچ کس جرأت نمی‌کند به فضای علم نزدیک شود. ترویج علم می‌تواند نقش مهمی در توسعه علم و دانش در سطح جامعه داشته باشد. یعنی این یک نیاز است. چنانچه در اسلام نیز تاکید شده است زکات علم نشر آن است. یعنی بهترین کار برای علم توزیع و نشر آن است؛ چون موجب می‌شود افراد جدیدی در حوزه علم و دانش پرورش یابند و جامعه نیز به نوعی با موضوعات علمی درگیر شود. به همین علت باید گفت بدون ترویج، علم معنی ندارد. ترویج و همگانی کردن علم، کوتاه‌ترین راهی است که امکان دسترسی به نتایج علمی را فراهم می‌کند. در حقیقت ترویج علم فرآیندی است که علم را عمیق‌تر، گسترده‌تر ، بنیادی‌تر و ریشه‌ای‌تر می‌سازد.

وقتی از ترویج علم صحبت می‌کنیم، می‌توان طیف وسیعی از فعالیت‌های مختلف‌ از نشر کتاب تا آموزش مروجان علمی ـ که هریک می‌تواند به نوبه خود در ترویج علم نقشی داشته باشد ـ را در نظر گرفت. انجمن ترویج علم ایران برای ایجاد نهادهای مروج علم چه برنامه‌هایی داشته است؟

انجمن یک نهاد غیرانتفاعی است؛ یعنی افرادی که دغدغه‌شان ترویج علم بوده دور هم جمع شده‌ و انجمنی را برای ترویج علم تشکیل داده‌اند. اگر انجمن بخواهد برای مروجان علمی برنامه‌ای داشته باشد به راهکار مناسب و امکانات اجرایی نیاز دارد. یعنی باید یک حرکت کلی در انجمن شکل گرفته و پیش برود. یک نهاد غیر‌دولتی که بودجه مشخصی ندارد، نمی‌تواند برای انجام این کار برنامه‌ریزی کند. انجمن می‌تواند در حد حرف یا گفت‌وگو برنامه‌ریزی کرده و برای این کار نقشه راه ارائه کند، اما امکان اجرایی و عملی شدن این کار وجود ندارد. انجمن برای این کار به حمایت و مشارکت همه نهادها نیاز دارد. خود انجمن نمی‌تواند اقدامات خاصی برای ایجاد نهادهای مروج علم انجام دهد. انجمن تا جایی که در توانش باشد تلاش می‌کند، اما تا رسیدن به حد مطلوب فاصله زیادی وجود دارد. ما بین انتظارات و امکاناتمان فاصله زیادی داریم و انجمن بتنهایی نمی‌تواند این فاصله را کم کند. با برگزاری برنامه‌هایی مانند هفته ترویج علم به دنبال هم‌افزایی هستیم تا از توان دیگر نهادها هم کمک بگیریم و در آینده بتوانیم در ایجاد نهادهای مروج علم هم برنامه‌هایی داشته باشیم.

چرا انجمن فقط در هفته ترویج علم نقش پررنگی ‌ایفا می‌کند. آیا ترویج علم فقط باید به هفته علم محدود شود؟

انتقاد سازنده، عامل پیشرفت است. بسیاری از دوستان و بخصوص دوستان رسانه‌ای که با انجمن همکاری می‌کنند، از فعالیت‌های انجمن انتقاد می‌کنند، اما اگر وظیفه‌ای را از سوی انجمن به خود آنها واگذار کنیم با ما همکاری نمی‌کنند. از راه‌اندازی کمیته رسانه در انجمن ترویج علم ایران بیش از یک سال و نیم می‌گذرد، اما هنوز بسیاری از کارها را باید خودمان به تنهایی انجام دهیم و رسانه‌ها در این زمینه هیچ همکاری‌ای با انجمن ندارند. انجمن، مرکزی است که توانایی محدودی دارد. ما فقط با همیاری و همکاری افرادی که به ترویج علم علاقه‌مند هستند و می‌خواهند در ترویج علم نقشی داشته باشند به هدف می‌رسیم. من این انتقاد را قبول دارم چراکه انجمن در حدی که باید باشد، نیست. ما حداقل امکانات و نیروی انسانی را داریم. اگر بخواهیم به وضعیت مطلوب برسیم و افق خوبی ‌برای انجمن ترسیم کنیم باید امکانات اولیه فراهم باشد. باید مراکز و نهادهایی مانند وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم با انجمن همکاری داشته باشند تا انجمن بتواند راهکاری برای ترویج علم ایجاد کند یا راهکارهای برنده را در حوزه‌های مختلف ترویج دهد. آموزش و پرورش از فرصت‌هایی که باید به دنبال آن باشد و ما در انجمن این فرصت‌ها را ایجاد می‌کنیم، استفاده نمی‌کند. اگر ما هم مثل افرادی که دائم انتقاد می‌کنند و هیچ کاری انجام نمی‌دهند، عمل می‌کردیم حتی در هفته ترویج علم هم نمی‌توانستیم نقش پررنگی داشته باشیم.

گفته می‌شود دامنه انتخاب انجمن برای انتخاب مروج علم محدود است. انجمن چه کسی را به‌عنوان مروج علم می‌شناسد؟

ما برای انتخاب مروج علم فراخوان می‌دهیم. در این فراخوان، مشخصات فردی که می‌تواند نامزد دریافت جایزه ترویج علم باشد، آورده شده است. پس از اعلام فراخوان درخواست‌هایی به ما می‌رسد که این درخواست‌‌ها در پنج کارگروه مشخص شده در انجمن مورد بررسی قرار می‌گیرد.

آیا مادر یا پدری که برای آموزش مفاهیم علمی به فرزندش از راهکار خاصی استفاده می‌کند هم می‌تواند مروج علم باشد؟

ما تاکنون چنین درخواستی نداشته‌ایم. یعنی تا امروز مادری خودش را نامزد نکرده تا درخواستش در انجمن ترویج علم ایران مورد بررسی قرار گیرد. دامنه ترویج علم بسیار وسیع است و می‌تواند موارد بسیاری را شامل شود، اما متاسفانه در جامعه ما علم را فقط به science محدود می‌کنند. مشکلاتی که ما در انجمن با آن مواجه هستیم، بسیار ریشه‌دار‌تر از این است که جایزه ترویج علم به چه کسی تعلق می‌گیرد. من خودم با نفس جایزه بسیار مخالف هستم. ما به دنبال عمومی‌سازی علم هستیم. اگر بخواهیم با اهدای یک جایزه به این هدف برسیم، بهتر است به دنبال چنین کاری نباشیم. در حقیقت، هدف ما از اعطای جایزه فقط قدردانی و تشویق است تا دیگر افرادی که به ترویج علم علاقه‌مند هستند به ترویج علم روی بیاورند. امسال ما برای بررسی درخواست‌ها و انتخاب مروجان علمی برتر، پنج کارگروه در انجمن تشکیل داده‌ایم. این کارگروه‌ها کمیته‌های رسانه، افراد، نهادها، پژوهش و معلمان را مورد بررسی قرار داده‌اند. اعضای کمیته‌ها نیز مشخص است. ما نباید داوری‌ها را زیر سوال ببریم، چون با این کار انجمن زیر سوال می‌رود. انتقاد سازنده قابل قبول است. ما نمی‌گوییم بهترین هستیم، اما بیشتر از این توان نداریم.

یادگیری زندگی جدید نیز به نوعی ترویج علم است، آیا شما برای افرادی که با هدف ترویج علم تحت پوشش انجمن قرار می‌گیرند، محدوده خاصی در نظر می‌گیرید یا همه افراد و حتی سالمندان را هم حمایت می‌کنید؟

خیر، ما در انجمن هیچ محدودیت سنی خاصی نداریم. ترویج علم به نظر من می‌تواند از مهدکودک تا سالمندی باشد، اما چون ما یک انجمن علمی هستیم و در انجمن علمی عضویت‌ها تعریف شده است، می‌توانیم با کمک گروه‌های دیگر، عضویت‌های مختلفی را برای انجمن ترویج علم ایران تعریف کنیم تا بتوانیم همه افراد را تحت پوشش قرار دهیم. سال گذشته، لوح تقدیر انجمن به موسسه آموزشی رنگین‌کمان سفید اعطا شد که در زمینه آموزش زبان و دیگر آموزش‌ها به سالمندان فعالیت می‌کند. همه این کارها قابل انجام است. اگر همه دست به دست هم بدهیم، وضع انجمن از این هم بهتر خواهد شد. هفته ترویج علم فرصتی است که مردم را با اهمیت علم در جامعه و خدمت به بشر بیشتر آشنا می‌کند و می‌تواند برنامه‌ای برای آموزش این اصل مهم باشد که در دنیای امروز، علم همراه جدایی‌ناپذیر برنامه زندگی است.

فرانک فراهانی‌جم / گروه دانش