تنوع زیستی، رمز بقاست

همیشه به‌دنبال این کلام ذهن ناخودآگاه انسان معطوف به محیط زیست و گونه‌های جانوری می‌شود؛ در حالی که تنوع زیستی تنها مختص به این‌گونه‌ها نیست و در عرصه‌ای وسیع‌تر شامل تمام گیاهان و ذخایر ژنتیکی می‌شود؛ ذخایر ارزشمندتری از منابع فسیلی که خط سرنوشت آدمی را تغییر می‌دهد.

به عبارت ساده‌تر، زندگی بدون این ذخایر هیچ‌ رنگ و مفهومی نخواهد داشت. بیست و دوم ماه می، روز جهانی تنوع زیستی است.

دکتر محمدعلی عبدی، پژوهشگر برتر دانشکده حفاظت از محیط زیست و عضو هیات علمی دانشگاه تهران گفت: یک اکوسیستم از اجزای متفاوتی تشکیل شده است. نوع خاک، آب و هوا، تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری اکوسیستم‌های مختلف خشکی مانند جنگلی، کویری، کوهپایه‌ای و کشاورزی و آبی مانند تالاب‌ها، دریاچه‌ها، رودخانه‌ها را به‌وجود آورده است.

وی انسان را بزرگ‌ترین عامل تهدید اکوسیستم‌ها دانست و افزود: تمام اجزای این اکوسیستم‌ها در سال‌های متمادی در تعادل سازنده‌ای کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند، اما امروزه تعادل این تنوع‌های زیستی براثر فعالیت‌های مستقیم و غیرمستقیم انسان مانند قطع درختان جنگل‌ها، چرای بی‌رویه دام‌ها در مراتع، ریختن زباله در محیط آبی و خشکی، آلودگی خاک و هوا و.... برهم خورده و نابودی اکوسیستم‌ها را رقم زده است.

این پژوهشگر دانشکده حفاظت از محیط زیست، کاشت گونه‌های غیربومی را خلاف قانون طبیعت، تنوع زیستی و عامل تهدید گونه‌های بومی برشمرد و گفت: هرگونه گیاهی، خاص ناحیه‌ خودش است. گاهی دیده می‌شود یک درخت غیربومی با اکوسیستمی خاص (هر چند از زیبایی خاصی برخوردار است) در برخی جاده‌ها و مسیرهای مختلف کشور کاشته می‌شود. ما در واقع با کاشت این نوع‌ گونه‌ها فرصت رشد گونه‌های بومی را کم می‌کنیم. به همین دلیل رشد بی‌رویه این‌گونه‌ها می‌تواند زنگ خطری برای گونه‌های بومی به شمار آید؛ بنابراین اجازه نداریم گونه‌های جدید را کارشناسی نشده وارد اکوسیستم خود کنیم.

وی تصریح کرد: همچنین در زنجیره طبیعی بسیاری از جانوران از گونه‌های گیاهی تغذیه می‌کردند که امروزه به علت چرای بی‌رویه دام‌ها از بین رفته‌اند. مثلا برخی از این جانواران مورد تغذیه یوزپلنگ آسیایی بودند. برهم خوردن تعادل این چرخه هرچند به‌طور غیرمستقیم صورت گرفته است، اما در نهایت باعث از بین رفتن این‌گونه نایاب شده است.

این عضو هیات علمی دانشگاه تهران اضافه کرد: وقتی ما بدون مطالعه به زیستگاه‌های مختلف تجاوز می‌کنیم باعث رخ دادن اتفاق‌های ناگوار می‌شویم. مثلا ورود پساب‌های صنعتی، کشاورزی و انسانی باعث آلودگی تالاب انزلی شده و زندگی را برای یکسری از زیستمندان آن ناحیه تنگ کرده است. این برهم خوردن تعادل زیستی باعث از بین رفتن گونه‌های آن اکوسیستم و غالب شدن برخی گونه‌های دیگر شده است.

عبدی اظهار کرد: اصلی‌ترین مشکل مسائل طبیعی این‌که اتفاق‌های مذکور به‌طور طبیعی رخ می‌دهد و یکباره نیست. در محیط زیست هم در دراز مدت شاهد هیچ اتفاق خاصی نبوده‌ایم، اما اگر این روال همچنان ادامه یابد یکباره شاهد تبلور تغییرات زیادی در محیط اطرافمان خواهیم بود که مشکلات زیادی برای زیستمندان کره زمین رقم خواهد زد.

وی افزود: مثلا یکی از دلایلی که باعث فاجعه خشکسالی دریاچه ارومیه شد، سد‌های بیشمار روی رودخانه‌های منتهی به این دریاچه بدون انجام کار کارشناسی بود. عاقبت این سدها آسیب‌های زیست محیطی بسیاری برای زیستمندان این دریاچه به بار آورد و زیستگاه بسیاری از گونه‌ها را به مخاطره انداخت به همین دلیل احترام به منابع طبیعی، تحمیل بار براساس توان اکولوژیکی هر منطقه و داشتن آمایش سرزمین از ضرورت‌های حفظ تنوع زیستی محسوب می‌شود که باید مسئولان به آن توجه بیشتری داشته باشند.

ایران جزو 5 کشور برتر دنیا در تنوع زیستی

دکتر محمدعلی ملبوبی، رئیس انجمن بیو تکنولوژی ایران، عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری نیز با اشاره به این‌که ایران به‌دلیل تنوع اقلیمی و موقعیت جغرافیایی‌اش جزو پنج کشور مطرح دنیا در بحث تنوع زیستی است، گفت: امروزه روی کره زمین در حدود دو میلیون‌ گونه موجود زنده شناسایی و نامگذاری شده ‌است و دانشمندان حدس می‌زنند که این رقم تا حدود 10 تا صد میلیون نیز قابل افزایش باشد.

هر چه کشوری در تنوع ژنی، گیاهی و دامی و.... متنوع تر باشد دارای صفات بهتر ژنی است که این امر اقتدار یک کشور را می‌رساند. خوشبختانه شرایط اقلیمی متغیر ایران سبب ایجاد زیست بوم‌های متفاوتی در کشور شده‌است مثلا هم‌اکنون نزدیک به ۸۰۰۰ گونه یا واحد تحت‌گونه‌ای گیاهی در این کشور شناسایی شده که از این تعداد حدود ۱۸۰۰ واحد بومی است.

وی تنوع زیستی کشور را میراث پیشینیان و ملی دانست و افزود: داشتن چنین تنوع زیستی علاوه بر اقتدار و افتخار یک کشور، مسئولیت نیز دارد. حفظ چنین تنوع زیستی به چند شیوه ممکن است. نخست این‌که مانع از انقراض گونه‌های زیستی کشور شویم. دوم، گونه‌های در حال انقراض تحت حمایت دولت قرار گیرند. سوم، دولت از طریق فرهنگسازی، حفظ گونه‌های زیستی و اکوسیستم‌ها را در بین مردم نهادینه کند. چهارم، به حداقل رساندن آلودگی طبیعت (شامل هوا و خاک) است.

ملبوبی افزود: در بحث آلودگی هوا، کاهش سوخت‌های فسیلی مطرح است اما در بخش خاک مانند زمین‌های کشاورزی مساله کودها و سموم شیمیایی مطرح است که متاسفانه هم‌اکنون این موضوع در جامعه پنهان و نهفته‌تر است و مردم کمتر به آن توجه می‌کنند؛ زمین کشاورزی هم بخشی از محیط زیست محسوب می‌شود بنابراین در بحث حفظ تنوع زیستی دارای مسئولیت است زیرا اغلب این زمین‌ها در جوار مراتع و جنگل‌هاست و هرز آب آنها به رودخانه‌ها و دریاها ریخته می‌شود و این امر موجب به مخاطره افتادن محیط زیست می‌شود.

وی درخصوص مضرات این سموم شیمیایی اظهار کرد: در خاک تعادلی از میکروب‌ها و باکتری‌های مفید و مضر وجود دارد. کودهای شیمیایی این تعادل و جمعیت میکروبی را از بین می‌برند. در این حالت حاصلخیزی خاک از بین می‌رود. ساختار خاک تغییر می‌کند. خاک کلوخ‌تر و سفت‌تر می‌شود و میکروب‌های مفید کاهش می‌یابند و بر وسعت میکروب‌های بیماری‌زا افزوده می‌شود. با غلبه کردن این نوع میکروب‌ها، زنجیره‌ای از اتفاق‌ها و عوامل کاهش تنوع زیستی به‌وجود می‌آید.

ملبوبی گفت: برای به حداقل رساندن مصرف سموم و کود شیمیایی باید راه‌های جایگزین به کشاورزان معرفی شود. مثلا به آنان گفته شود به جای کود شیمیایی از کود آلی و زیستی استفاده کنند. راه دیگر راه‌اندازی آزمایشگاه برای اندازه گیری باقیمانده مواد و سموم است؛ در حال حاضر دستورالعمل‌های زیادی برای راه‌اندازی چنین آزمایشگاه‌هایی در کشور نوشته شده اما هیچ‌وقت جنبه عملی به خود نگرفته است این در حالی است که بسیاری از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی ما با وجود داشتن چنین علمی بیکارند.

این عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری تصریح کرد: در سال‌های اخیر در بحث کشاورزی مسائلی مانند کشاورزی ارگانیک و محصول سالم مطرح است. کشاورزی ارگانیک یکی از مهم‌ترین مسائلی است که باید در حفظ محیط زیست به ​آن توجه ویژه‌ای شود زیرا مواد غذایی که به این طریق به‌دست می‌آید غذای سالمی است. این نوع کشاورزی بسیار گرانقیمت و مخصوص قشر پولدار و مرفه است در حالی که عامه مردم فقط به‌دنبال تامین غذا هستند بنابراین ما برای تامین و تولید غذای سالم و مفید این قشر باید مصارف مواد آلوده‌زا مانند سموم و مواد شیمیایی را به حداقل برسانیم تا مجوز غذای سالم برای آنان صادر شود.

وی تصریح کرد: هم‌اکنون بیش از چهار سال است تولید این نوع محصول در دستور کار وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفته و در این باره نیز تاکید فراوان شده اما تاکنون اجرای آن بنا بر دلایل نامعلوم مغفول مانده است.

بیوتکنولوژی در خدمت تنوع زیستی

دکتر نیره‌اعظم خوش‌خلق‌سیما، عضو هیات علمی پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی نیز تنوع زیستی را پس از نفت و سوخت‌های فسیلی به‌عنوان ثروت یک کشور قلمداد کرد و گفت: علم در سال 2040 جهانی محسوب خواهد شد، از این‌رو کشوری صاحب قدرت و اقتدار به حساب می‌آید که به منابع عظیمی چون تنوع زیستی‌ گونه‌ها، جانوری و ژنی دسترسی داشته و برای قدرت نمایی متوسل به تبادل این نوع منابع باشد.

وی تصریح کرد: در آینده که جنگ بر سر آب و منابع آبی است، علم بیوتکنولوژی می‌تواند به حفظ این ثروت کمک بسزایی داشته باشد. بیوتکنولوژی می‌تواند بر تنوع زیستی بیفزاید. مثلا گیاهان تراریخته‌ای ایجاد کند که باعث بقای تنوع زیستی شود؛تنوع زیستی،تنها مختص حیوانات نیست. گیاهان نیز جزء جدایی‌ناپذیر اکوسیستم و محیط زیست هستند که حفظ و شناسایی آنان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

خوش‌خلق‌سیما اظهار کرد: متاسفانه برخی از این گونه‌ها شناسایی و حفظ نشده‌اند و برای آنان نیز شناسنامه‌ای تهیه نشده به همین دلیل ممکن است بنا بر اصول کارشناسی نشده‌ای مانند جاده‌سازی در یکی از مناطق کشورمان باعث از میان رفتن چنین گونه‌هایی شویم.

وی افزود: ما هم‌اکنون گونه‌های بسیار مقاومی در کشور داریم که در مقابل تنش‌های محیطی سازگار بوده و سالیان سال نیز به‌عنوان یک منبع ژنی قوی حفظ شده‌اند اما با غفلت از این امر مهم محققی وارد کشور شده و این‌گونه مقاوم را به اسم خود و کشورش به ثبت رسانده است و در نهایت با قیمت گزاف، چند برابر خریداری کرده‌ایم. چنین مواردی را در گونه‌ای از نخود و درختان میوه‌ای داشته‌ایم.

وی خشکسالی، کمبود آب، افزایش جمعیت، تامین مواد غذایی را از چالش‌های آینده نسل بشری دانست و گفت: ما باید برای حل این مساله گیاهانی که تحمل خشکی را دارند، تولید کنیم. مثلا گیاهان وحشی را که ژن خوبی برای تحمل خشکی دارند شناسایی کنیم سپس به این ژن‌ها دست یابیم و به گیاهان دیگر زراعی انتقال دهیم. در نهایت گیاهان زراعی که قدرت تحمل خشکی، تنش و آفات داشته باشیم، تولید کنیم. بنابراین نیاز امروز جامعه بشری تولید گیاهانی با نیاز آبی کمتر است به همین دلیل باید در اراضی شور نیز کشت گیاه و تولید غذا داشته باشیم؛ یعنی مجبوریم از آب دریا نیز برای کشاورزی استفاده کنیم. بنابراین باید به سوی کشت گیاهانی برویم که تنوع زیستی شان در کشور زیاد است.

فرزانه صدقی - جام​جم