تداوم برنجکاری با مدیریت آبیاری

موسسه تحقیقات برنج کشور که فعالیت‌هایش به جهت تامین غذای غالب مردم ما جنبه استراتژیک دارد طی تحقیقاتی به راهکارهایی دست یافته‌ است که به کمک آنها می‌توان در مرحله نشاکاری برنج (و بذرهایی چون گندم)‌ زمین را تنها با کمی نمناکی کشت کرد.

با بهره‌گیری از این روش سطح تولید برنج در استان‌های شمالی کشور در سال گذشته به بیش از 2 میلیون تن رسیده است. دکتر عباس شهدی کومله در گفتگویی با ما جزییات بیشتری از این روش را ارائه می‌کند.

کشت برنج برای رشد مطلوب به چه شرایطی نیاز دارد؟

برنج محصول نواحی مرطوب استوایی و نیمه‌استوایی و نسبتا گرم یا معتدل است و در مناطقی که بارندگی سالانه حدود 1000 میلی‌متر باشد بخوبی سازگاری نشان داده و محصول تولید می‌کند. از نظر عرض جغرافیایی کشت برنج در دامنه‌ای از 49 درجه شمالی تا 35 درجه جنوبی محدود می‌شود، مستنداتی هم وجود دارد که ابتدا برنج در 53 درجه شمالی در موهو و شمال شرقی چین کشت شده است. ارتفاع از سطح دریا تاثیر زیادی در کشت برنج ندارد. در هندوستان تا ارتفاع 3000 متر و در ایران از سطح دریا تا ارتفاع 1400 متری کشت می‌شود. حداقل گرمای مورد نیاز برای جوانه‌زنی 12 10 درجه سانتی‌گراد و گرمای ایده‌آل 30 ‌25 درجه برای رشد برنج گزارش شده است و در خاک‌های نسبتا رسی با واکنش نسبتا اسیدی یا خنثی محصول خوبی می‌دهد.

کدام فاکتورها در رشد مطلوب برنج قابل تغییر بوده و کدام‌یک غیرقابل انعطاف هستند؟

فاکتورهای بسیار زیادی در رشد مطلوب برنج دخالت دارند که عمدتا به 2 دسته عوامل غیرقابل کنترل و قابل کنترل (توسط بشر)‌ تقسیم می‌شوند. معمولا فاکتورهای اکولوژیک یا عوامل طبیعی (غیرقابل کنترل)‌ به طور مستقیم قابل تغییر در سطح بوم‌زیست برنج نیستند و تغییرات طبیعی آب و هوا و پارامترهای اکولوژیک در پروسه زمان تحت شرایط عوامل مربوط به خود تغییر می‌کند، اما فاکتورهای مدیریتی (قابل کنترل)‌ که مربوط به انسان می‌شود بسته به اهداف، امکانات و شرایطی که در آن دست به عمل می‌زند، می‌تواند برای رشد مطلوب برنج تغییرپذیر باشد. این عوامل عبارتند از اعمال و نقش نهاده‌ها از قبیل نوع رقم، میزان و روش آبیاری، تغذیه گیاه و حاصلخیزی خاک و کود، زمان کشت، تراکم کشت و ... اعمال مدیریت‌های ویژه زراعی نیز تاثیرات مطلوب و موثری می‌تواند داشته باشد مانند نوبت‌بندی آبیاری، منطقه‌ای کردن آبیاری براساس زود کاشت و دیرکاشت بودن ارقام در مناطق مختلف، اعمال تنش‌های خشکی در مواقع مناسب مانند این‌که بلافاصله قبل از شروع روییدن جوانه خوشه اولیه و نیز بعد از دانه‌بندی و قبل از رسیدن محصول به منظور زودرس کردن، استفاده از روش‌های مناسب برداشت و نیز ماشین‌آلات مناسب، مانور دادن در نحوه مکانیزاسیون تولید برنج، استفاده از هورمون‌ها یا فعال‌کننده‌های زیستی، استفاده از محلول‌های کودی و نیز خیلی از روش‌های مدرن که امروزه در زراعت برنج استفاده می‌شود می‌تواند از عوامل قابل تغییر در رشد مطلوب برنج باشد. فراموش نکنید نقش عواملی چون رطوبت، گرمای نور، زاویه تابش خورشید، ارتفاع از سطح دریا، توفان و... در شرایط لازم قابل تغییر نبوده و غیرقابل کنترل در رشد مطلوب برنج محسوب می‌شوند که آنها را نباید نادیده گرفت.

کم‌آبی تا چه اندازه در پروسه تولید برنج از مرحله نشاکاری تا رشد دانه می‌تواند قابل کنترل و جبران باشد؟

برنج از نظر اکولوژیکی و دامنه زیست از نظر رژیم رطوبتی، گستردگی خاصی دارد یعنی از حالت آپلند تا حالت غرقابی کشت می‌شود که این نشان‌دهنده اهمیت اکولوژیکی این گیاه است. برنج در شرایط کشت آبی بیشترین نیاز آبی را در مراحل اولیه رشد بعد از نشاکاری به منظور رشد حداکثری رویشی و نیز غلبه بر علف‌های هرز در ابتدای رشد و نیز در مرحله تلقیح و دانه‌بندی دارد و کم‌آبی در این مراحل می‌تواند خسارت و نقصان جدی محصول را به دنبال داشته باشد و در شرایطی که ما با کم آبی و خشکسالی جدی مواجه شویم، وظیفه داریم که حداقل آب مورد نیاز در این مراحل بحرانی را تدارک ببینیم به همین دلیل مدیریت آبیاری باید به نحوی باشد که ذخیره لازم آب برای آبیاری در مراحل حیاتی گیاه در اختیار تولید کنندگان باشد. در سایر مراحل رشد برنج رطوبت اشباع خاک نیز برای رشد کفایت می‌کند و در بعضی مراحل نیز می‌توان با قطع آب تنش خشکی به گیاه وارد کرد تا زودتر به مرحله رویش رود یا زودتر رسیده شود.

در تازه‌ترین یافته‌ها در موسسه تحقیقات برنج کشور، در شرایط خشکسالی از چه راهکارهایی برای جبران کم‌آبی در مرحله نشاکاری استفاده می‌شود؟

در این زمینه می‌توان به تغییر بنیادی دیدگاه کشت و کار برنج از حالت غرقابی دائم به آبیاری تناوبی اشاره کرد که ضمن صرفه‌جویی از مقادیر فراوان و غیرقابل انکار آب در شالیزارهای کشور از صدمه خشکسالی‌های اخیر کاسته و ضمن حفظ نسبی عملکرد برنج کشور در مواردی بسیاری افزایش عملکرد برنج را نیز به همراه داشته است. در مرحله نشاکاری باید از حداقل آب برای آماده کردن زمین استفاده شود. به همین منظور سعی می‌شود که عمق شخم به حداقل مورد نیاز ریشه گیاه برسد تا آب کمتری برای آماده کردن زمین نیاز شود، از ارقام مقاوم به کم آبی استفاده شود تا بحران کم‌آبی را بیشتر تحمل کنند، از دادن کود زیاد که نیاز آبی را بالا می‌برد، باید خودداری کرد نباید نشا را زیاد عمیق در خاک کاشت. حساسیت به کم‌آبی در دوره گل‌دهی خیلی بیش از دوره نشاکاری است و نیاز به غرقابی در دوره بعد از نشاکاری، بیشتر برای مقابله با علف‌های هرز است. در مزارع قبل و بعد از نشاکاری باید کانال‌های آبیاری برای تامین شیب و عرض مقطع و از بین بردن علف‌های هرز در طول فصل زراعی به طور مرتب لایروبی شوند تا ضمن انتقال سریع‌تر و بهتر آب، هنگام انتقال، آب کمتری هدر رود. حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق (در استان گیلان)‌ می‌تواند، مشکل کم‌آبی را کاهش دهد. ذخیره آب‌های ناشی از بارندگی‌ها، استفاده از آب‌بندان‌ها، دقت بیشتر در شخم ثانویه و گل‌ خراب کردن خاک (پادلینگ)‌ بخصوص در مجاورت مرزها می‌تواند در کاهش نفوذپذیری خاک و تلفات نفوذ عمقی آب موثر باشد. تسطیح مناسب کرت‌های شالیزاری موجب کاهش زمان لازم برای آبگیری، توزیع یکنواخت، کنترل و تنظیم آب از سوی زارعان می‌شود و در افزایش راندمان کاربرد آب موثر است. پوشاندن مرزها با پلاستیک، ضمن جلوگیری از تخریب و ترک مرزها، از نفوذ جانبی آب و رشد علف‌های هرز و آفات در روی مرزها تا میزان زیادی می‌کاهد.

آیا روش مورد مطالعه شما برای کشت برنج در شرایط کم‌آبی و بدون نیاز به غرقابی تاکنون عملیاتی شده است؟

طبق بررسی‌های به عمل آمده در چندین سال گذشته درباره ارقام رایج کشور آبیاری نوبتی که به صورت آبیاری در دوره‌های 3 تا 15 روزه با توجه به شرایط هوا و اقلیم متفاوت خواهد بود، توصیه و عملیاتی شده است که خصوصا درباره سال گذشته این توصیه در استان‌های شمالی از سوی شالیکاران نیز عملیاتی و موجب شده سطح تولید برنج در کشور با وجود شرایط کم‌آبی به بیش از 2 میلیون تن برسد.

ازجمله برای شرایط کم‌آبی، روش خشکه‌کاری نیز مورد تحقیق قرار گرفت. در این روش مهم‌ترین اصل حاکم بر شالیزار مورد سوال قرار گرفته و تلاش کرده‌ایم شرایط غرقابی را تغییر داده، با این روش تا 25 درصد در آب مصرفی صرفه‌جویی کنیم.

در این روش به چه میزان آبیاری در مقایسه با روش‌های معمول کشت برنج نیاز است؟

گیاه برنج در کل مراحل کاشت، داشت و برداشت باید در آب قرار داشته باشد. این نگاه جاری در کشت برنج است و به همین دلیل، شالیزار در مراحل آماده‌سازی زمین و خزانه و سپس مرحله داشت، غرقاب می‌شود. در روش خشکه‌کاری ضمن آن که در مراحل آماده‌سازی نیاز به غرقاب نیست، مراحل کاشت و داشت نیز فقط در حد نیاز و رطوبت خاک به شالیزار آبرسانی می‌شود که تحولی در زمینه روش تولید برنج محسوب می‌شود و می‌تواند پاسخگوی مهم‌ترین دغدغه یعنی تامین آب برای شالیزار باشد.

آیا بازدهی روش مورد مطالعه در موسسه تحقیقات برنج، در مقایسه با شیوه‌های معمول کشت برنج مورد ارزیابی قرار گرفته است؟ در این صورت نتایج آن چه بوده است؟

بله، در روش آبیاری نوبتی که اساسا کاهش عملکرد نداشتیم و اتفاقا با این روش زمین‌هایی که نباید زیر کشت می‌رفتند و به دلیل کم‌آبی از چرخه تولید خارج می‌شدند، زیر کشت رفتند و توانستیم سطح تولید کشور را در سال گذشته همان بالای 2 میلیون تن برنج سفید حفظ کنیم، اما روش خشکه‌کاری نگاه به آینده دارد و موضوع تغییر جهانی آب و هوا را پیگیری می‌کند. در خوزستان نیز پاسخ قطعی تحقیقات، عدم کاهش عملکرد است و در استان‌های شمالی نیز آزمایش‌ها، تغییر معنی‌داری را در عملکرد نشان نمی‌دهد. در هر صورت، باید منتظر نتایج و گزارش‌های نهایی تحقیقات باشیم.

پونه شیرازی