زلزله غول نیمه خفته در زیر پوست زمین

مطالعات و تحقیقات علمی ، پژوهشی ، نحوه برخورد با زلزله ، ابزارهای پیش بینی یا هشدار، نوع مصالح در ساختمان ها و مدیریت بحران در زمینه مقاوم سازی بناها بسیار ضروری است.
کارشناسان معتقدند فعالیت هایی در راستای مقاوم سازی ساختمان ها، نوع مصالح ، نحوه کاربرد آنها در ساخت و ساز، تولید سازه های سبک و مقاوم به دست محققان ایرانی در حال انجام است که بخشی از آنها به نتیجه رسیده است.
به گفته دکتر عبدالرضا سروقد مقدم ، رئیس پژوهشکده سازه پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله ، درخصوص سازه ها از لحاظ علمی سه شاخه وجود دارد. «ساختمان هایی که وجود دارند»، «ساختمان هایی که در آستانه ساخته شدن هستند» و «ساختمان هایی که در مناطق زلزله خیز واقع شده اند» که عمده مشکلات در قسمت اول یا به عبارتی مساله مقاوم سازی ساختمان های قدیمی است.
به همین علت هم گروه های مختلف پژوهشگاه هر کدام روی یکی از این موارد خاص مطالعه و تحقیق می کنند. پس از انجام تحقیقات و آزمایش های متعدد روی مصالح و نحوه مقاومت آنها در برابر زلزله ، مشخص شد ساختمان های اسکلت دار و به اصطلاح مهندسی ساز در صورت رعایت ضوابط ساخت و ساز بهترین نوع ساختمان ها هستند، اما اگر در همین نوع ساختمان ها ضوابط رعایت نشود مشکل سازترین خواهند بود. به طور کلی ساختمان های اسکلت دار، عموما ساختمان های فولادی و بتنی را شامل می شود.
همچنین ساختمان های دارای مصالح آجری و بلوک از لحاظ ایجاد مشکلات پس از ساختمان های گلی و خشتی قرار دارند. سروقد مقدم در ادامه با اشاره به نوع مصالح کاربردی در ساختمان ها می گوید: به عنوان نمونه ، تحقیقات نشان می دهد 80 درصد ساختمان های ما از آجر و بلوک تشکیل شده اند که بیشترین مشکلات در زمان وقوع زلزله را ایجاد می کنند. البته برای ساختمان های اسکلت دار، آیین نامه های اجرایی خوبی وجود دارد و هم از دید جهانی و هم داخلی ، مراحل اجرایی آن تا حدودی استانداردتر شده است.
بعلاوه در همین ساختمان ها نیز سعی بر آن است که از مصالح جانبی جدید (در و پنجره) سبک تر استفاده شود و امکان اتصال آنها به هم به گونه ای باشد که در زلزله به صورت یکپارچه عمل کنند. سروقد مقدم می افزاید: پس از انجام تحقیقات و آزمایشات متعدد در مرکز زلزله شناسی ، درصدد برآمدیم طرح های موجود در کشورهای دیگر را که روی این ساختمان ها به عنوان قاتلان اصلی در سوانح ، انجام شده است بومی کنیم.

ساخت مصالح جدید در ساخت و ساز

سروقد مقدم می گوید استفاده از نوارهای اف آرپی که از جنس پلیمر است ، در زمینه ساخت مصالح جدید و روش های نو در ساخت و ساز مفید است. این نوارها فاصله میان آجرها را که در لرزش سریع از هم باز می شوند یا برای چسباندن آنها از ملات هایی با مقاومت کم استفاده می شود پر می کنند و باعث نگه داشتن آجر می شوند. چرا که پس از انجام تحقیقات روی این نوارها در آزمایشگاه مرکز زلزله شناسی مشخص شد این نوارها باعث بالا رفتن مقاومت دیوار، ماندگاری آجرها در جای خود و بهتر شدن توزیع ترک ها در دیوار می شود، البته نقاط ضعف این نوارها هم در اتصالات به گوشه ها است که در حال کار کردن روی آن هستیم.

روش های پیش یابی به اعتقاد دکتر مهدی زارع ، رئیس پژوهشکده زلزله شناسی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله ، به طور کلی مطالعات زلزله شناسی با توجه به مشخصات گسل ها، نحوه قرار گرفتن و ویژگی های لرزه خیزی آنها انجام می شود. با در نظر گرفتن این مشخصات و با توجه به مدل های لرزه خیزی و محاسبات صورت گرفته ، خطر زلزله در یک نقطه یا یک پهنه محاسبه می شود، محاسبه کردن و پهنه بندی براساس مطالعات و اتفاقات گذشته انجام می شود مبنی براین که چه زمانی ، کجا و با چه بزرگایی این اتفاق رخ داده است . بنابراین آنچه به عنوان مطالعات پهنه بندی خطر زلزله انجام می شود، برآورد رخدادهایی است که در آینده احتمال وقوع آن در منطقه ای و پهنه ای وجود دارد که به نوعی پیش بینی کردن خطر و مشخص کردن مناطقی است که دارای خطر مشابه هستند. زارع می افزاید: با به دست آوردن این اطلاعات نقشه های هم شتابی فراهم می شود که با آنها امکان تفکیک مناطق پرخطر و کم خطر به وجود می آید. در واقع با انجام اقدامات فوق می خواهیم بفهمیم زلزله های آینده در چه زمانی ، چه اندازه ای و چه مکانی اتفاق می افتد؛ آنچه امروزه به آن پیش بینی زلزله می گویند. وی با اشاره به رویکرد جدید در پیش بینی زلزله با نام پیش یابی زلزله می گوید: در این رویکرد به جای این که تعیین کنند دقیقا زلزله ای در یک منطقه با میزان معین رخ خواهد داد، مشخص می کنند در منطقه ای در یک فاصله زمانی مثلا 24 ساعت ، در یک هفته و یا یک ماه آینده احتمال وقوع چه خطر یا چه میزان وقوع زلزله وجود دارد. امروزه در کالیفرنیا هر 24 ساعت یک بار این کار (پیش یابی زلزله) انجام می شود و در ایران هم شروع شده است . علم زلزله شناسی به طور کلی در جستجوی شناخت زمین از طریق زمین لرزه و منشائ رخداد آنهاست ، آرزوی بشر پیش بینی زمان زلزله است که جزو اهداف بلند انسانهاست . با انجام مطالعات روی زمین و گسل ها می توان مناطق پرخطر را مشخص و انسان ها را از اسکان در آنها برحذر داشت ، اما با تمام اینها نمی توان گفت روی زمین زندگی نکنیم! زارع با تاکید بر نقش مهم نوع طراحی سازه ، مصالح و نحوه کاربرد آنها می گوید: حتی اگر بشر به علم پیش بینی زلزله هم دست یابد، باز هم تمام مشکلاتش حل نمی شود. البته در ایران طی 16 تا 17 سال گذشته یعنی پس از زلزله منجیل و رودبار اقدامات خوبی صورت گرفت. شبکه باند پهن لرزه نگاری برای آگاهی از مکان و شدت زلزله ایجاد شد، با جمع آوری اطلاعات از گسل های فعال نقشه هایی تهیه شد که اکنون باید در مقیاس های بزرگ تهیه و مطالعه شود. همچنین با توجه به پهنه بندی خطر زلزله ، نحوه تغییرات جنبش زمین از کانون زلزله ، الگوی ریاضی تهیه کردیم که بر اساس آن نقشه پهنه بندی در ایران تهیه می شود. هم اکنون در ایران 16 دستگاه لرزه نگار باند پهن وجود دارد که نحوه رخداد زلزله را به مرکز مخابره می کند که با توجه به اطلاعات داده شده آن امکان مطالعه روی پوسته زمین فراهم می شود. زارع با بیان این که در نظر است تعداد این لرزه نگارها به 40 ایستگاه در سراسر کشور افزایش یابد می گوید: راه اندازی هر ایستگاه به 6 ماه تا یک سال و نیم زمان نیاز دارد. در نظر است تا بخش هایی از دستگاه لرزه نگار را بومی کنیم یعنی در واقع شبکه لرزه نگار را ایرانی کنیم

نوارهای اف آر پی از پلاستیک های مختلفی تشکیل شده است که می تواند اساس کربنی ، فلزی یا شیشه ای داشته باشد. وی درخصوص دیگر روش های مقاوم سازی ساختمان ها در برابر زلزله می گوید: در روشی دیگر ساختمان ها را روی پی هایی می گذارند که از زمین فاصله دارد. در واقع پی ساختمان روی بالشتک های لاستیکی قرار می گیرد که این کار باعث جدا شدن زمین از سازه می شود و عملا باعث می شود نیرو وارد سازه شود و به اصطلاح نیرو را رد کند که امروزه این روش در کشورهای ژاپن ، نیوزیلند و بخشی از اروپا مورد استفاده قرار می گیرد.
رئیس پژوهشکده سازه پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله می افزاید: ما با کار روی این روش ها سعی می کنیم آنها را بومی کنیم و در کشور اشاعه دهیم.
وی معتقد است باید تلاش شود تا مصالحی در ساختمان مورد استفاده قرار گیرد که نیروی وارد بر ساختمان را تلف کنند. در واقع آنقدر که نحوه به کار بردن مصالح در ساختمان مهم است نوع آن با اهمیت نیست. اگر از مصالح مرغوبی استفاده شود، اما نحوه به عمل آوردن آن و اتصالات اصولی نباشد، نمی تواند نیرو را منتقل کند.

مدیریت خطرپذیری

دکتر بابک منصوری عضو هیات علمی پژوهشکده مدیریت خطرپذیری گروه مدیریت خطرپذیری و بحران معتقد است در خصوص مدیریت بحران و خطرپذیری در سطح کشور بسیار فقیر هستیم ، مدل های ریسک (خطرپذیری) شهری و منطقه ای نداریم یعنی این که به عنوان مثال در مقابل یک خطر چقدر آسیب پذیر هستیم و چقدر باید خطر را تحمل کنیم.
وی تاکید می کند: لازم است یک مجموعه اطلاعات از وضعیت کنونی ساختمان هایی که در معرض خطر هستند، داشته باشیم ؛ زیرا برای مدیریت صحیح بحران نیازمند تکمیل اطلاعات شهری ، منطقه ای خود هستیم. به گفته منصوری ، فعالیت هایی در خصوص جمع آوری این اطلاعات در کشور آغاز شده است اما اطلاعاتی که از شهر و مناطق شهری مسکونی به دست می آید، بسیار محدود است.
البته فعالیت های اخیر باعث شده مقداری از این اطلاعات اگر نه به روز ولی تا حدودی ثبت شود اما چون تجربه این کار را نداشتیم ، سابقه اطلاعات ما تا حدودی مخدوش است و اطلاعات ساختمان های شهر تهران از نظر قدمت ، کیفیت ساخت ، با یک سلسله حدس و گمان ها همراه است.

ایجاد بانک اطلاعاتی

هم اکنون پژوهشکده خطرپذیری پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله در حال جمع آوری اطلاعات ساختمان های موجود درخصوص نحوه قرار گرفتن آنها، محدوده ساختمان ، اشغال زیربنا، ارتفاع ساختمان ، جمعیت ساختمان و نوع سازه و مصالح از نهادهای مختلف است.
این پژوهشکده در نظر دارد با جمع آوری این اطلاعات بانکی نسبتا قابل قبول از لحاظ اطلاعات مذکور راه اندازی کند و با بومی کردن اطلاعات تا حدودی بتواند آنها را شبیه سازی کند. به اعتقاد منصوری ، با انجام این فعالیت ها و جمع آوری اطلاعات از برخی نقاط شهر تهران هم اکنون می توانیم مدل سه بعدی خطرپذیری شهر تهران (مناطق جنوبی) را ایجاد کنیم ؛ اما هنوز در ابتدای راه هستیم که گسترش آن نیازمند یک همکاری فراسازمانی است تا بتوانیم اطلاعات شهری را به صورت کامل و به روز شده داشته باشیم.
اینها اطلاعاتی است که امروزه کشورهای پیشرفته به صورت کامل آن را در اختیار دارند و کشورهای در حال توسعه نیز در حال تکمیل آن هستند. اطلاعاتی که تاکنون از شهر تهران جمع آوری شده است در سامانه GIS موجود است ، همچنین اطلاعات بخشی از شهر تهران نیز به صورت تصاویر ماهواره ای و هوایی موجود است.
وی می افزاید: هم اکنون طرح برآورد آسیب پذیری خسارت ناشی از زلزله در شهر تهران با استفاده از GIS و ماهواره و کمک گیری از اطلاعاتی از زلزله بم در حال انجام است.
وی معتقد است خود مردم هم در زمان وقوع زلزله در کاهش خسارات نقش بسزایی دارند، به گونه ای که تجربه ثابت کرده نقش مردم بسیار پررنگ تر از حضور دولت است. منصوری در پایان با اشاره به وقوع آتش سوزی در زمان وقوع زلزله می گوید: در زمان وقوع زلزله آتش سوزی اجتناب ناپذیر است . زلزله ای که حدود 70 سال پیش در ژاپن رخ داد، آتش سوزی بزرگی در توکیو ایجاد کرد، همچنین اوایل قرن بیستم آتش سوزی پس از وقوع زلزله شهر سانفرانسیسکو را کاملا سوزاند. در هر حال ، جمع آوری اطلاعات و نحوه رویارویی با زلزله کار بزرگی است که کشورما هنوز در ابتدای راه است.

بهاره صفوی